Bij De Slag om de Ardennen

Het is opvallend hoe slagvelden mensen blijven fascineren, vooral die uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Voor Vlamingen zijn de begraafplaatsen en musea rond Ieper bijna verplichte kost door schooluitstappen en de herdenkingen van 100 jaar Eerste Wereldoorlog. ‘De Slag om de Ardennen’, door Amerikanen The Battle of the Bulge genoemd, krijgt vaak minder aandacht. Toch is deze slag een cruciaal keerpunt in de Tweede Wereldoorlog, waarin ook Antwerpen een sleutelrol speelde.

Eens je de E411 verlaat als je van Brussel komt, merk je onmiddellijk het verschil: de kou en de lage mist die de Ardennen omhullen, lijken de lucht zelf zwaarder te maken. De brede snelwegen maken langzaam plaats voor smalle, bochtige wegen die zich door dichte bossen slingeren. De bomen staan dicht op elkaar, hun takken somber tegen de grijze hemel. De duisternis lijkt hier dieper, de stilte zwaarder, en je voelt de dreiging van deze uitgestrekte, ongenadige regio meteen toenemen. Hier is het dat je de geschiedenis van de Slag om de Ardennen bijna kunt aanraken — een plek waar de natuur en het verleden samenvloeien. De dreigende sfeer van de Ardennen wordt al snel tastbaar, vooral op deze dag dat wij hier aankomen. Het is koud. Sneeuw hangt in de lucht. Mist hangt laag. Gelukkig maar: de ideale sfeer om je een eenzame soldaat te voelen.

De eerste stop die we maken, is bij het hoofdkwartier van de toeristische dienst op de grote markt van Bastogne. Het lukte niet om de camper hier te parkeren, maar gelukkig is het een kleine stad en vonden we net buiten het centrum, letterlijk een paar honderd meter verder, wel een plek. Op de markt, voordat we het toeristenbureau binnen kunnen, staat een opvallende ‘camper’, maar dan wel eentje waar ik liever niet in zou verblijven: een Sherman-tank. Deze tank is een van de iconen van de Amerikaanse strijdkrachten tijdens de Slag om de Ardennen. De 30-tonner, een van de meest herkenbare tanks uit de Tweede Wereldoorlog, is een eerbetoon aan de rol die de Amerikaanse troepen speelden bij de verdediging van de stad tegen de Duitse belegering in 1944. Op de flanken van de tank herken je de Screaming Eagles, het symbool van de 101ste Luchtlandingsdivisie, die zo cruciaal was in deze slag.

De reden dat ik mijn comfortabele camper niet voor deze Sherman wil omwisselen, wordt al snel duidelijk. Het leven in een tank tijdens de Slag om de Ardennen was extreem zwaar door de kou. De bemanning zat in een krappe ruimte zonder verwarming, terwijl de temperatuur buiten vaak tot ver onder het vriespunt daalde. De tank zelf bood weinig bescherming tegen de elementen, waardoor de soldaten voortdurend blootstonden aan de kou. In de beperkte ruimte moesten ze hun helmen en handschoenen vaak aanhouden om warm te blijven. De kou zorgde bovendien voor technische problemen, zoals bevroren motoren en wapens die niet goed functioneerden. Het was een constante strijd, niet alleen tegen de vijand, maar ook tegen de natuur zelf.

We gaan verder en naar binnen in het toeristische kantoor. Ook hier wordt ‘gevochten’. Een Amerikaanse toerist, een van de duizenden die Bastogne jaarlijks bezoeken, probeert tevergeefs een gesprek aan te knopen met de dames van de dienst. Niet één iemand in het gehele kantoor spreekt een woord Engels. ‘Is this the thanks we get?’vraagt hij zich af met een zwaar Texaans accent. De verder zeer vriendelijke man vertelt me dat ze eerst de slagvelden van Normandië hebben bezocht en nu de omgeving van Bastogne verkennen, omdat zijn grootvader hier nog gevochten heeft. Ik besluit geen flauwe grap te maken en vraag maar niet aan welke kant.

De dames van het kantoortje kunnen mij gelukkig wel helpen, maar dan in het Frans. Ze weten me te vertellen dat je in Bastogne enkele belangrijke plekken kunt bezoeken. Om de Slag om de Ardennen te begrijpen, zijn het Bastogne War Museum, het indrukwekkende Mardasson Memorial en het 101st Airborne Museum essentiële stops. Daarnaast geven de Bastogne War Rooms en Bois Jacques inzicht in de ervaringen van de soldaten, terwijl de Bastogne Barracks de strategische beslissingen van die tijd belicht. Deze locaties bieden een compleet beeld van de cruciale rol van Bastogne in de Tweede Wereldoorlog. Genoeg te doen dus. 

Ik heb een afspraak geregeld met Martin Cugnon, gids en kenner van de streek. We starten aan Bois Jacques, voor een wandeling die me terug doet denken aan het soldaatje spelen in de zandbak van mijn kinderjaren, maar dan de bevroren versie. Ik stel me voor hoe de soldaten hier, in de kou, genietend van de warmte van een verboden sigaretje, zich ingroeven voor het naderende Duitse gevaar. De kracht en de kennis die Martin in zijn verhalen legt, helpen niet om mijn fantasie te stoppen. De foxholes, de echte van toen, liggen er nog. Je kan je eigen kindse zelf erin werpen. Je moet hier wel stilstaan bij de offers van de soldaten tijdens de Slag om de Ardennen. Hier is hard gevochten. Dat zie je zelf, na 80 jaar, nog steeds.

Martin neemt ons mee in zijn warme auto. We rijden langs de frontlinie van toen. Boerderijen dragen nog de sporen, kogelinslagen zijn zichtbaar in sommige muren. De aflijningen van de bossen duiden dikwijls de verzetslijnen aan. Martin slaagt er wonderwel in om dat alles te duiden. We rijden door naar Houffalize, waar een andere, nog zwaardere ‘camper’ rust. Een gerestaureerde Duitse Panther-tank, die nog steeds herinnert aan de heftige gevechten en de gruwel van december 1944, staat hier opgesteld. Deze tank maakte deel uit van de 116e Panzerdivisie van de Wehrmacht. Tijdens de gevechten bij Houffalize werd het voertuig uitgeschakeld en in de Ourthe-rivier gegooid door een bominslag, wat de bemanning het leven kostte. Daar bleef de tank jaren liggen, ‘omdat het te moeilijk was om hem te verslepen en te verkopen als schroot’, weet Martin te vertellen. ‘Want dat was het lot van de meeste andere wapentuigen die kapot waren’, gaat Martin verder. ‘Boeren zijn hier jaren metaalverkopers geweest’, beweert hij.

We gaan verder naar een plek die de gruwel nog meer benadrukt. Ook in winterslaap is de natuur hier prachtig. Ook de duizenden soldaten rusten hier, maar dan voor eeuwig. Hier word je met je neus op de feiten gedrukt. De idiotie van oorlog spat hier van de namen van die jongens en hun leeftijd. Het Duitse militaire kerkhof van Recogne is een belangrijke gedenkplaats voor Duitse soldaten die tijdens de Slag om de Ardennen omkwamen. De eenvoud van het goed onderhouden terrein benadrukt dat alleen maar. Het hardst word ik geraakt door de woorden ‘Ein deutscher Soldat’. Eenzaam, onbekend gestorven, in de kou, voor de zinloze waanzin van enkelen. Deze rustige, sombere plek doet je als bezoeker stil te staan bij de verschrikkingen van de Slag om de Ardennen en de gevolgen voor de betrokkenen, zoals Willem Vermandere het zo mooi verwoordde: ‘Altijd iemands vader, altijd iemands kind.’

We keren terug naar de 30 ton van de Sherman-tank op de markt van Bastogne. Martin heeft een foto bij die de situatie toonde op het marktplein 80 jaar geleden. Makkelijk te beschrijven: alles was werkelijk kapotgeschoten. Wij duiken een van de gerestaureerde huizen in en genieten van een maaltijd. Lekker warm, voeten onder tafel - wat een contrast met de situatie van 80 jaar geleden.

Genoeg oorlog voor dit moment. We gaan even rustig wandelen langs de promenade du Bois de la Paix. Net als met oorlogsmonumenten ligt de streek bezaaid met prachtige wandelingen. We kruipen diep in onze jas. De wind snijdt en kraakt je vel. Het is net onder het vriespunt. Tien graden warmer dan de winter van ’44-’45.

Terug de warme camper in verplaatsen we ons naar het Bastogne War Museum, waar we de nacht op hun parking doorbrengen. Dit is geen officiële camperplaats, maar wordt wel als zodanig gebruikt. In de koude wintermaanden zijn de campings in en rond Bastogne gesloten. Dit is dus een makkelijke oplossing. We staan hier niet alleen voor de nacht. Enkele Nederlanders en Vlaamse camperaars vervoegen ons. Geen moment voor een glaasje aan de camper bij de buur, daarvoor is het te koud.

De volgende ochtend zetten we meteen koers naar Luxemburg. Want de Slag om de Ardennen heeft niet alleen plaatsgevonden in België, maar ook een deel op Luxemburgs en Duits grondgebied. We gaan wandelen bij SchumannsEck, gelegen in de Luxemburgse stad Wiltz. Het strategische belang van dit gebied, opnieuw een cruciaal verkeersknooppunt, maakte het een essentieel doelwit voor zowel de Duitse als de geallieerde strijdkrachten. Hier, tussen de bossen en heuvels, streden soldaten wekenlang in een verwoestende stellingenoorlog, waarbij de controle over het gebied van levensbelang was. Vandaag de dag, twintig jaar na de oprichting, herinnert het SchumannsEck 1944-1945 Bevrijdingsmonument aan de moedige strijd van de Amerikaanse troepen die Luxemburg bevrijdden van de Duitse bezetting. Het monument, gelegen vlakbij het knooppunt dat tijdens de oorlog zo zwaar werd bevochten, is niet alleen een eerbetoon aan de soldaten die hun leven gaven, maar ook een symbool van verzoening tussen de landen die destijds tegenover elkaar stonden.

We wandelen het bos in. De route, die varieert van 1,7 tot 2,8 kilometer, heeft tot doel een educatieve wandeling door een slagveld te zijn. Het pad, ontwikkeld in samenwerking met het Interreg-project Land van Herinnering, voert langs thematische stations die het verloop van de gevechten beschrijven. Met meer dan 220 getuigenissen en levensgrote fotosilhouetten van de oorlog komt de verschrikking van die tijd tot leven. De route biedt niet alleen inzicht in de oorlogsvoering, maar toont ook het lijden van de burgerbevolking en de onverzettelijkheid van de soldaten. De bordjes beschrijven cruciale momenten, maar het zijn vooral de foto’s, en de nagebouwde manholes met daarnaast de bordjes ‘Achtung Minen’ die levendig tonen hoe het was. Dit deel is minder bekend bij de meeste toeristen, maar ik vind de oversteek van de grens meer dan de moeite waard.

Terug naar het vaderland! Terug naar Bastogne. De warmte in, voor een bezoek aan een van de twee belangrijkste musea rond de Slag om de Ardennen. Het 101st Airborne Museum is gevestigd in een indrukwekkende villa die oorspronkelijk dienstdeed als het hoofdkwartier van de 101ste Luchtlandingsdivisie tijdens de Slag. Als je door de deuren van het museum stapt, word je meteen ondergedompeld in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, met een speciale focus op de rol van de Amerikaanse troepen, vooral de 101ste Airborne, in de verdediging van Bastogne.

De villa zelf is een karakteristiek gebouw uit de periode, met een charmante, ietwat verouderde uitstraling die doet denken aan de tijd van de oorlog. Het interieur is zorgvuldig ingericht, met verschillende kamers die elk een specifiek aspect van de Slag om de Ardennen belichten. Terwijl je door de ruimtes wandelt, kom je tal van items en artefacten tegen: van uniformen en wapens tot persoonlijke brieven en foto’s van soldaten die destijds betrokken waren bij de strijd. Het is indrukwekkend om te zien hoe deze objecten, door de tijd heen bewaard, de verhalen van de mannen die hier vochten tot leven brengen. Soms met een triestige blik, dan weer met een knipoog en humor.

In het museum zijn ook verschillende diorama’s te vinden die de intensiteit van de gevechten weergeven. Er zijn reproducties van belangrijke scènes uit de slag, zoals de belegering van Bastogne en de beroemde Screaming Eagles (de bijnaam van de 101ste Luchtlandingsdivisie) luchtaanvallen. De muren zijn versierd met foto’s die niet alleen het militaire aspect van de Slag om de Ardennen vastlegden, maar ook de grimmige realiteit voor de burgers die onder de belegering leden.

Wat dit museum bijzonder maakt, is dat het niet alleen de militaire kant van de slag belicht, maar ook het menselijke aspect. Je kan hier bijvoorbeeld de verhalen lezen van de soldaten die tijdens de strijd in Bastogne stonden, evenals die van de lokale bewoners die hun stad zagen veranderen in een strijdtoneel. Deze persoonlijke verhalen voegen een extra dimensie toe aan de ervaring, waardoor je je als bezoeker nog meer verbonden voelt met de geschiedenis die hier heeft plaatsgevonden.

De kelder maakt dit extra duidelijk. Dit is misschien geen plek om de allerkleinsten mee naartoe te nemen. De kracht waarmee de realiteit is nagebootst, is misschien wel té goed. Je hoort de granaten inslaan, je voelt de angst – de ‘reïncarnatie’ van die tijd is indrukwekkend uitgevoerd.

Terug de koude lucht in, maar nu sneeuwt het een beetje. Wij vinden dat zalig – toen niet, maar nu wel. Op naar een volgend museum, waar we de weg al kennen. Althans, de parking… Vlak bij onze overnachtingsplaats bevindt zich het Bastogne War Museum, misschien wel het meest indrukwekkende. De mist heeft ondertussen het landschap volledig ondergedompeld, en het samenspel met de sneeuw zorgt voor gedempt geluid en licht. Hier een tank voor je op zien doemen moet wel zoals de deur naar de hel geweest zijn.

Na een kilometer of vijf (met bevroren tenen want ik ben een mietje, geen paracommando) is het goed geweest en zien we de zware massa van het Mardasson Memorial opdoemen. Ik wrijf met ijskoude vingers in mijn ogen. Zie ik het niet goed? Vlak bij het twaalf meter hoge herdenkingsmonument zie ik zowaar een Amerikaanse truck met een soldaat in de mist opdoemen. Dat kan niet, denk ik bij mezelf. Vlak bij het monument stopt de truck, Betty Grable en Andie Murphy stappen uit en planten hun voeten in de sneeuw voor een kus. Verward begin ik een gesprek. Het blijkt om re-enactors te gaan, die zichzelf en hun wagen aanbieden voor gegidste rondleidingen hier in Bastogne rond de slag. Fijn, maar om ze zo te zien opdoemen in de kou maakt het memoriaal alleen maar indrukwekkender.

Het monument zelf, dat naast het museum staat, heeft -als de mist even wil verdwijnen - een panoramisch uitzicht over het omliggende landschap van de Ardennen, dat tijdens de gevechten een cruciale rol speelde. Het hele complex is omgeven door een prachtig park, en het gebied heeft diverse informatieve borden die meer vertellen over de Slag om de Ardennen en de rol van de Amerikaanse troepen in de bevrijding van Bastogne. Op de muren staan alweer duizenden en duizenden namen: 50.000 Amerikaanse soldaten die tijdens de gevechten vochten of vielen. We ronden de dag af in het vernieuwde Bastogne War Museum en in Bastogne Barracks. Indrukwekkend. De geschiedenis van zoveel levens. Altijd iemands vader, altijd iemands kind.

Op 16 december 1944 lanceerde Adolf Hitler een verrassingsaanval om het tij van de oorlog te keren. Zijn doel was om de haven van Antwerpen te heroveren en de geallieerden te splitsen. Meer dan 500.000 Duitse soldaten, gesteund door tanks en artillerie, stormden onverwacht het westelijk front binnen. 

De geallieerde troepen, met veel onervaren Amerikaanse soldaten, waren slecht voorbereid en onvoldoende uitgerust voor de meedogenloze winter met temperaturen ver onder nul. De bittere kou maakte de strijd nog grimmiger, met bevriezingen als stille vijand naast het geweld.

Het offensief strekte zich uit over bijna 140 kilometer, van Luxemburg tot Monschau. Het ruwe terrein, met zijn dichte bossen en smalle wegen, speelde in eerste instantie in het voordeel van de Duitsers. Toch boden de Amerikanen stevig weerstand, vooral in Bastogne, een strategisch knooppunt van zeven wegen. Hier, te midden van de Duitse omsingeling, weigerde de 101st Airborne Division zich over te geven. Generaal McAuliffe antwoordde op het Duitse ultimatum met het legendarische Nuts!, symbolisch voor de Amerikaanse vastberadenheid. 

Ondanks honger, kou en een tekort aan munitie hielden de troepen stand tot de stad op 26 december werd bevrijd door generaal Patton en zijn Derde Leger.

De Slag om de Ardennen was een ramp voor de Duitse oorlogsmachine, die tienduizenden soldaten, tanks en vliegtuigen verloor. Hiermee werd het definitieve einde van Hitlers westerse ambities bezegeld.