Fietsen in de haven

Op een half uurtje van het centrum van Antwerpen - de eeuwige files niet meegerekend - staat mijn ouderlijk huis. Ik groeide op in de achtertuin van ’t Stad. Ik studeerde er enkele memorabele jaren, vond er mijn eerste job en ken er zowat elke verborgen winkelstraat en gezellig terras.  Toch was ik voor deze fietstocht nog nooit echt in het havengebied geweest. Waarschijnlijk ben ik er wel eens doorgereden, om van punt A naar punt B te komen en de files te vermijden.  De Antwerpse haven, dat was voor mij een soort niemandsland, waar mensen zich enkel binnen wagen om te werken. 

Regelmatig neem ik de trein naar Antwerpen, om te werken, een nieuw restaurant te ontdekken of mijn garderobe weer eens uit te breiden.  Het voelt dus een beetje gek om op een vrijdagmiddag met mijn koffer in de hand aan te komen in het impressionante Centraal Station.  Vandaag ben ik als toerist en na al die keren dat ik hier gedachteloos door de stationshal wandelde, bekijk ik deze plek nu met andere ogen. Dit is de eerste indruk die miljoenen reizigers doorheen de jaren kregen van de stad waarin ik mij het meest thuis voel.  Het is een mooie eerste indruk, moet ik zeggen. Bedrijvig, maar statig. Werelds in elk geval. We lopen de hoek om en stappen binnen bij Cyclant, een compacte shop volgestapeld met fietsen.  Gek eigenlijk, ik liep hier al honderden keren voorbij zonder deze winkel op te merken.  Nicolas, onze fietsgids voor vandaag, heet ons welkom op de Antwerpse manier: ongedwongen en hartelijk. ‘Kom, volg me maar!’ roept hij vrolijk terwijl hij gezwind op zijn Belgische Norta-fiets springt en tussen de massa voetgangers laveert.  Hij is duidelijk gewend om in een drukke stad te fietsen.   

Meestal loop ik van het Centraal Station meteen in de richting van de Meir en Groenplaats, maar dat is door alle wandelaars een hopeloze route met de fiets.  Nicolas gidst ons langs een ‘rode loper’, een project van de stad waarbij verschillende fietsstraten naadloos op elkaar aansluiten en ons vlotjes doorheen de stad loodsen. Hoe handig is dit! Op het Sint-Jansplein, waar de wekelijkse markt net wordt opgekraamd, houdt hij halt.  We zien nog geen water, maar toch is er een link met de haven.  ’Opvallend in deze wijk zijn de pakhuizen van de verschillende naties, oorspronkelijk gilden die de behandeling van goederen tussen de kade en pakhuizen verzorgden, zoals de Katoennatie, Kraannatie of Graanhandelsnatie. Zo zie je maar dat er doorheen heel de stad linken zijn naar de haven.’ We fietsen verder en balanceren op de grens tussen de historische binnenstad en het moderne havengebied.  Aan Park Spoor Noord, vroeger het rangeerstation Antwerpen Dam en nu een drukbezocht stads- en buurtpark, spotten we al de immens grote windturbines.  Langs de indrukwekkende Parkbrug bollen we voorbij het Eilandje. Dit is het oudste havengebied van de stad, dat zijn naam kreeg doordat het omsloten werd door de Schelde en de omliggende havendokken. Ooit een plek van kades, dokken en pakhuizen, waar laden en lossen dagelijkse kost was, nu een bruisende en opgeschoonde wijk.  Wie tijd heeft ontdekt hier het MAS/Museum aan de Stroom, het paviljoen van Portopolis en het monumentale Felixpakhuis.  Hier werden bulkgoederen zoals suiker, tabak, thee en koffie opgeslagen. Allemaal een bezoekje meer dan waard, maar de nieuwe haven lonkt, dus sjezen we in Nicolas’ z’n kielzog verder noordelijk.

Om de band tussen de stad en de Schelde te herstellen, worden de Scheldekaaien op verschillende plaatsen in een nieuw kleedje gestoken. Het maakt allemaal deel uit van het vernieuwde Sigmaplan, dat Vlaanderen moet beschermen tegen overstromingen en tegelijkertijd de riviernatuur een boost geeft. Zo ook op het Droogdokkeneiland. Hier werden nieuwe kaaimuren geïntegreerd, zodat de plek beter bestand is tegen overstromingen. Dat is belangrijk, want de noordwestenwind krijgt hier over een grote lengte vrij spel en kan dus met volle kracht inbeuken op de kaaimuur. Op de Belvédère, zoals het zeshoekige uitkijkpunt genoemd wordt, nestel ik me op de muur en geniet van het imponerende uitzicht op het water. Door de unieke ligging in de buitenbocht van de Schelde is het een punt waar twee werelden elkaar ontmoeten: de stad en de natuur. In de verte bruist de stad, maar het water is zo dichtbij, dat je de sterke getijden voelt. Ook op de slikken- en schorrenoever is er volop leven, want door de verbeterde waterkwaliteit leven er volop wormen en kreeftjes, die weer vogels en vissen aantrekken. ‘Ik kwam hier als jonge gast met mijn vrienden, we spraken dan af in den bocht. Iedereen wist dan waar dat was. Kijk daar, een aalscholver,’ wijst Nicolas tijdens zijn uitleg over het gebied. ‘Je ziet hier trouwens achter je ook al het Havenhuis, de hoofdzetel van Port of Antwerp-Bruges.’

‘Vroeger was dit een brandweerkazerne die op het buitenste puntje van de haven stond, de bovenbouw van Zaha Hadid staat er volledig los van’ wijst Nicolas wanneer we onze fietsen voor het gerenoveerde Havenhuis op slot zetten. ‘In het torentje van de oude kazerne zit nu een glazen liftkoker die beide gebouwen verbindt.’ Op de vloer van de binnenplaats prijkt een reusachtige luchtfoto van het havengebied.  ‘Zie je hoe groot de haven is tegenover de historische binnenstad? En ze is nog steeds in volle uitbreiding. Hier lag Oosterweel en hier Wilmarsdonk. Beide polderdorpen moesten plaats maken voor chemische bedrijven en ze werden volledig van de kaart geveegd.  Dit hier is het kerkje van Oosterweel, daar fietsen we zo dadelijk langs.’  Pas nu ik de volledige omvang van de haven zie, snap ik waarom een fietstocht door de haven minstens enkele uren in beslag neemt. Dit is echt een gigantisch gebied, dat zich uitstrekt tot de Nederlandse grens. Gelukkig bestaat de haven niet alleen maar uit bedrijven en industrie, maar zijn er ook stukjes waar de natuur zegeviert.  Ook dat is heel duidelijk te zien op de luchtfoto.  Terug buiten wandelen we tot aan het kunstwerk ‘De Herrijzenis van Antigoon’, een grote stalen hand die een meerpaal vastgrijpt. ‘Ken je de mythe van de reus Antigoon? Hij terroriseerde de schippers op de Schelde en hakte de hand af van wie tol weigerde te betalen.  Silvius Brabo, een Romeinse soldaat, hakte de hand van de reus af en wierp die in de rivier. De hand van Antigoon die hier uit het water dreigt te komen, staat symbool voor de strijd die al eeuwen woedt om de Schelde open en bevaarbaar te houden. We moeten dus maar hopen dat hij nooit meer terugkeert’ vertelt Nicolas voor hij weer naar de fietsen loopt. 

Het lijkt wel alsof dit deel van de haven één grote werf is. Overal zien we graafwerken, hekken en nieuwe infrastructuur. De omstreden Oosterweelverbinding moet het verkeer naar Antwerpen en de haven fors verbeteren door een Scheldetunnel voor autosnelweg- en fietsverkeer.  Temidden van al het graafgeweld, zijn er historische pareltjes die zich staande houden, zoals Gaarkeuken 110, onder Antwerpenaren bekend als ‘Den 110’. Als we over de drempel stappen, reizen we 100 jaar terug in de tijd. ‘Tot begin 20ste eeuw waren de gaarkeukens een vertrouwd beeld in de haven.  Hier kwamen dokwerkers zich opwarmen en hun schoofzak leegeten. Wie niks bijhad kon er vaak ook een goedkope maaltijd kopen.  Tot kort voor de Eerste Wereldoorlog kregen de dokwerkers hier ook hun job voor de dag én erna hun loon, dat ze soms ook meteen weer aan glazen boterhammen uitgaven.’  Ondertussen wordt het werk digitaal verdeeld, maar deze laatste gaarkeuken blijft voor de havenarbeiders een iconische plek. ‘Het had zo z’n voordelen dat de ploegbazen het werk in levenden lijve onder de arbeiders konden verdelen’ merkt Nicolas op. ‘Zo wisten ze vaak wel dat de Jos misschien beter niet met Pierre werd gekoppeld, of dat Frans een kater had en dus beter naar huis werd gestuurd. Ook nu blijft het een smeltkroes van arbeiders en ook bazen die hier komen om een belangrijke deal te ondertekenen.’ 

Terwijl we af en toe worden voorbijgestoken door ronkende oldtimers - blijkbaar passeert hier vandaag de Zoute Grand Prix - fietsen we langs de 200 meter lange gevel van Euroports. Het is een van de grootste logistieke bedrijven in de haven en hun gevel wordt opgefleurd door een gigantische eyecatcher, kleurrijke streetart met de naam Winter 7 p.m. Links van ons ligt de Hulppost van de Haven. ‘Als je op een van de scholen in de buurt een valpartij maakte, dan waren de begeleiders geneigd je naar deze hulppost te brengen. Je werd er sneller geholpen dan in een ziekenhuis en de dokters op post hadden vaak niet zoveel medelijden. Je moest dus op je tanden bijten.’ klapt onze gids uit de biecht. De bedrijvigheid in de haven is overweldigend. Bruggen gaan open en dicht, vrachtwagens en havenarbeiders op steps en brommers schuiven aan, volgeladen containerschepen glijden voorbij. Het is een adembenemende smeltkroes van geluiden, geuren en kleuren. Oranje wegwijzers proberen iedereen in deze steeds veranderende straten in de juiste richting te manoeuvreren, ja zelfs naar de verplaatste frituur. Met honger kan je niet werken. 

Nicolas dirigeert ons de dijk op. We laten de werfzone achter ons en genieten van de herwonnen rust.  De avond valt en ik heb het maar frisjes nu we stevig doortrappen.  In de haven is het een stuk killer dan in de binnenstad.  Naast de Schelde zien we nu duidelijk hoe er wordt ingezet op het herstellen van de getijdennatuur. Bij eb staan de gebieden voor een groot deel droog, maar bij vloed lopen ze weer helemaal onder water, zo ontstaan er slikken en schorren. Het contrast is intrigerend. Op beide oevers zien we hoogspanningsmasten, windmolens, raffinaderijen en opslagtanks met ertussen kronkelende transportleidingen. De natuur probeert daartussen z’n plekje op te eisen, met enkele weides met schapen en een weelderige getijdenberm naast het water. Aangekomen in Fort Lillo, het enige overblijvende deel van het dorp Lillo, moeten we ons reppen om de Waterbus te halen. Het is avond en ook de havenarbeiders keren naar huis terug. Van op het water lijkt de haven heel anders, grijs en verstild.   

Na een stevige portie Vlaamsche kost en een deugddoende nachtrust kruipen we terug op onze fiets. Ik voel aan m’n billen dat ik gisteren al enkele uren op dat zadel heb gezeten, auw.  Vandaag is het de beurt aan de linkeroever van de Schelde en dus duiken we bijna 32 meter onder de grond door de 572 meter lange Sint-Annatunnel, onder Antwerpenaren beter gekend als de voetgangerstunnel.  Stapvoets rijden we door de betegelde tunnelschacht om uit te komen bij Sint-Anneke Plage. Strandweer is het niet, maar we hebben wel een ontzagwekkend uitzicht op de historische binnenstad. ‘Daar de kathedraal! En de boerentoren!’ Ik ben helemaal enthousiast over deze kant van het water. 

Het is zaterdag en de haven lijkt verlaten. We fietsen langs de eindeloze fietspaden, voorbij bedrijven maar ook langs heel veel natuur. In het weidse landschap doemt Burcht Singelberg op, ooit het kasteel van de heerlijkheid Beveren, nu een kantoorburcht waar onder andere Katoen Natie gevestigd is.  De prachtige beeldentuin met topwerken van hedendaagse kunstenaars blijkt een verborgen pareltje. Ik ben fan van De fontein van Kallo, een kunstwerk van Wim Delvoye. Volgens de begeleidende tekst stelt het een Waaslandse Brabo voor, die alle problemen die van de rechteroever naar hier komen gegooid, uit de lucht plukt en ze weer terug katapulteert.  Het liedje Return to Sender nestelt zich meteen in mijn hoofd. 

Ons vooropgestelde einddoel vandaag was het verlaten dorp Doel. Het is een van de polderdorpen die moesten verdwijnen voor de havenuitbreiding, maar dat uiteindelijk gespaard bleef. De zon laat zich echter al de hele dag niet zien en er staat een ijzige wind, waardoor we er bij Fort Liefkenshoek de brui aan geven. Echter niet zonder even bij een van de oudste en belangrijkste forten rondom de stad binnen te lopen. In het belevingscentrum, gehuisvest in de halvemaanvormige kat, lezen we over de eeuwenlange strijd van de inwoners tegen het water, over oorlogen en visserij op de Schelde. Het fort evolueerde mee met de noden van de stad en transformeerde van verdedigingswerken tot ziekenhuis en quarantaineplaats en later zelfs tot vakantiecentrum voor Belgische militairen, van multifunctioneel gesproken. Buiten nemen we een kijkje in het oude kruitmagazijn, op de uitkijktoren en bij de bunkers uit de twee wereldoorlogen.  Wanneer we willen opwarmen in het knusse cafeetje, komt de Waterbus net aanvaren en trekken we met onze fietsen een spurtje naar de ponton. Het water van de Schelde gaat bijna naadloos over in de grijzige mist, de koeltorens van Doel en de voorbijglijdende industrie lijken vandaag enkel in zwart-wit te bestaan. 

Ik moet het toegeven: de haven heeft mij verrast. De contrasten zijn er scherp. Eentonig is het allerminst.  En dan de ongelofelijke uitgestrektheid. Zonder deze fietstocht had ik nooit kunnen bevatten hoe waanzinnig groot de haven van Antwerpen wel is.  Ik moet dus nog een keertje terug. Correctie: ik wíl nog een keertje terug.