Fietsen langs het IJzeren Gordijn

De torens van Lübeck zijn al lang aan de horizon verdwenen. Intussen rol ik over een zandig pad langs de Wakenitz, een zijriviertje van de Trave. Tussen de waterlelies dobberen eenden en zwanen, aan de oever staat een blauwe reiger te vissen. Ook otters, ijsvogels en zeearenden zijn hier thuis. De locals noemen de Wakenitz de ‘Amazone van het noorden’. Waarom dat zo is, wordt snel duidelijk. Aan de westoever liggen weiden vol grazende koeien, de oostoever, begrensd door dichte bossen, welig tierende bramen en in het water hangende takken, lijkt net een jungle. Tot 1989 was dit gebied absoluut ontoegankelijk. Dwars door de Wakenitz verliep de grens tussen Oost- en West-Duitsland. Aan de West-Duitse oever stond een slagboom en een bord ‘Halt! Grens!’ Aan Oost-Duitse kant waren er hoge metalen hekken en wachttorens, waakhonden en zoeklichten, mijnenvelden en schietautomaten, geïnstalleerd door het DDR-regime om de vlucht van de eigen bevolking naar het Westen te verhinderen.

De DDR-grens was een schakel in het IJzeren Gordijn, dat dwars door Europa liep en het communistische ‘Oostblok’ van het kapitalistische ‘Westen’ scheidde. Met het Warschaupact viel ook het Gordijn. Het leeft verder in de Iron Curtain Trail, een reusachtige Europese fietsroute langs het IJzeren Gordijn – van de Barentszzee tot de Zwarte Zee. Mijn doel is de Deutsch-Deutscher Radweg, het deel langs de vroegere Duits-Duitse grens, van Lübeck tot het voormalige drielandenpunt (BRD–DDR–Tsjechoslowakije) bij Hof.

Vrij spel voor de natuur

Een dag later rol ik langs de uiterwaarden van het Biosfeerreservaat van het Nedersaksische Elbedal. Ook hier leven allerlei zeldzame diersoorten, zelfs bevers. Bij de ooievaars en reigers ben ik al lang de tel kwijt geraakt. Het behoud van de unieke natuurgebieden langs de Wakenitz of de Elbe en op vele andere plaatsen langs de vroegere Duits-Duitse grens is ironisch genoeg de ‘verdienste’ van het DDR-regime. Tijdens de Koude Oorlog was het grensgebied verboden terrein. Omdat er niemand kwam, kon de natuur haar gang gaan. Zo ontwikkelde zich in de schaduw van de DDR-wachttorens overal een unieke flora en fauna. Na de Duitse eenwording ontstonden in de voormalige sperzone 158 natuurgebieden, verbonden door de ‘Groene Band’. Uit een strook land waar ooit de dood overal op de loer lag, ontstond een gebied vol leven.

Operatie ‘Ongedierte’

De snelboten van de DDR-grenswachten zijn al lang verdwenen. Pontjes pendelen nu tussen de oevers van de Elbe over en weer. Het is druk op de dijk: de Duits-Duitse fietsroute loopt hier gelijk op met de populaire Elberadweg. In de vakwerkdorpjes langs de rivier lijkt de wrede grens van weleer ver weg. Maar er zijn wel degelijk sporen. Pakkend is de Dokumentationsstätte Vockfey, die met een hoop bakstenen en een mini-expositie herinnert aan het verdwenen DDR-grensdorp Vockfey.

De dorpelingen wordt in juni 1952 verzocht ‘binnen de 48 uur op te krassen.’ Hun inboedels gaan op wachtende vrachtwagens, het vee wordt door de staat ingepikt en in een van de collectieve boerderijen ondergebracht. Bulldozers maken de boerderijen met de grond gelijk. Een lot dat de mensen van Vockfey met duizenden andere grensbewoners delen, die door het DDR-regime als ‘onbetrouwbare elementen’ worden beschouwd. Alleen in 1952 worden 9.000 mensen gedeporteerd in het kader van een operatie met de ontzettend grove naam Aktion Ungeziefer – ‘Operatie Ongedierte’. Tientallen dorpen worden van de kaart geveegd.

In Dömitz duikt een imposante ruïne op: een spoorbrug, in 1945 door de Amerikanen gebombardeerd en nooit meer herbouwd. Het DDR-regime zat niet meteen te wachten op een hervatting van het treinverkeer naar het Westen. In Schnackenburg verlaat ik de Elbe. In Saksen-Anhalt rol ik langs eindeloze akkers, kolossale betonnen ruïnes herinneren aan verlaten LPG’s, agrarische productiecoöperaties uit DDR-dagen. Verlaten dorpen schuiven voorbij. Vele huizen staan te koop, de ontvolking is vaak schrijnend. De jongeren zijn weg, de ouderen bleven. En met hen het wantrouwen uit DDR-dagen. Na diverse ‘selecties’ bleven in de grensdorpen vooral ‘voorbeeldige’ socialisten over, die met argusogen in de gaten hielden wie in hun dorp opdook. Vreemdelingen werden vaak als potentiële vluchtelingen ontmaskerd en verklikt. Nog steeds voel ik de spiedende blikken in mijn rug. Wanneer ik mij omdraai, duikt plots een grijze haardos achter een gordijn weg. Wanneer ik bij een parkerende auto naar de kruidenier vraag, luidt het antwoord: ‘Ach, daar moet u gewoon even terug en dan bij de vierde straat rechts afslaan. Dat is de straat waar u voordien bent uitgekomen’. Hoe wist die kerel…

Bergop is lastig, bergaf een ramp

In Hötensleben ontmoet ik Achim Walter. Een krasse tachtiger met een sneeuwwitte baard en wakkere oogjes. Het is zijn verdienste dat hier een fors stuk van de DDR-grensinstallaties bewaard bleef. Zelfs de hoge ‘veiligheidsmuur’, die de bewoners van Hötensleben het zicht op de nabije grens ontnam, staat nog overeind. Achim wijst op de lange rij stalen obstakels: ‘Die moesten verhinderen dat de grenswachters zelf op het idee zouden komen met hun patrouillevoertuig tot aan de grensmuur te rijden en eroverheen te springen.’ Het DDR-regime liet niets aan het toeval over…

Op de velden rollen maaidorsers op en af. De zon brandt, schaduw is zeldzaam. De avond valt al wanneer ik aan de klim over de Harz begin. De Duits-Duitse grens liep dwars over het bosrijke middelgebergte. Bij de afdaling verraden schril gefluit en zwarte rookwolken de nabijheid van de Brockenbahn. Uitstapjes met de stoomtrein naar de Brocken zijn vandaag razend populair. Tijdens de Koude Oorlog was de hoogste berg van Noord-Duitsland taboe. Op de Brocken hadden zowel de Russische militaire inlichtingendienst (GRU) als het Oost-Duitse Ministerie voor Staatsveiligheid (Stasi) krachtige afluisterapparatuur opgesteld.

In Sorge rol ik langs het Freiland-Grenzmuseum, dat het barbaarse grensbeveiligingssysteem veraanschouwelijkt. De metalen hekken zien er zo goed als nieuw uit. Ze werden vervaardigd uit strekmetaal, gegalvaniseerd staal met scherpe randen, zodat potentiële vluchtelingen zich bij het klimmen de vingers zouden openrijten. Het Nirosta-staal was een kwaliteitsproduct, geleverd door… de Bondsrepubliek. De transactie liep via Zweden. Vloekend duik ik het bos in. En dat ligt dan weer aan de geperforeerde betonplaten van de voormalige Kolonnenweg. Bergop fietsen is lastig, bergaf een ramp.

De maan leek dichterbij

Duderstadt verrast met een mooi stadhuis, de thermometer met temperaturen tot 40 °C. Hitte en heuvels sluiten een wrede alliantie. Mijn waterverbruik neemt groteske vormen aan. Vandaag zit ik aan tien liter... Maar in Burgwalde is het geluk aan mijn zijde: in het Thüringer dorp vindt het Brunnenfest plaats. Bij een koud pilsje haalt Guido herinneringen op aan de val van het IJzeren Gordijn. De timmerman was werkzaam in het spergebied, dat enkel toegankelijk was met een speciaal pasje. Elke dag reed hij van Burgwalde naar Hohengandern, daar rechtsaf, de eerste zijstraat in. Rechtdoor rijden was taboe, want daar was de grens. Witzenhausen, wat verderop, in het Westen, was pas echt onbereikbaar. De maan leek dichterbij! ‘En dan kon je ineens van de ene dag op de andere gewoon rechtdoor rijden’, lacht hij hoofdschuddend en stopt mij nog een paar flessen water toe. Ik zal ze nodig hebben.

In Werleshausen bereik ik het dal van de Werra. Op de rivier glijden kajaks voorbij, vroeger ondenkbaar, toen het beeld van de rivier werd bepaald door witte schuimbergen, die de potasindustrie van de DDR stroomafwaarts naar het Westen stuurde. Ik geniet van het beroemde uitzicht op de twee burchten: Burg Ludwigstein ligt in Hessen, Burg Hanstein in Thüringen. Eeuwenlang golden ze als symbool van een verdeeld Duitsland, vandaag staan ze voor de Duitse eenheid. Beide burchten hadden al vroeg een merkwaardige band. Burg Hanstein was ooit een berucht roofriddernest, Burg Ludwigstein werd opgericht door de lokale landgraaf om voorbijvarende schepen tegen deze schurken te beschermen. De schurkentraditie werd voortgezet in de jaren 80 toen de Stasi in de gewelven van Burg Hanstein regelmatig geheime feesten vierde met dure whisky uit het Westen.

In de buurt lag ook de zogenaamde ‘Stasi-buis’ verborgen, een betonnen koker onder het IJzeren Gordijn, waardoor regelmatig spionnen naar het Westen werden gesmokkeld. Als deze werd ontdekt, werd duidelijk waarom vroeger in het donker zo vaak zware zwarte limousines met getinte ramen door het dal rolden.

Mislukte vlucht

Bij Bad Sooden-Allendorf duikt het Gordijn weer op. Ook in het Grenzmuseum Schifflersgrund staat nog een fors stuk overeind. Maar wat mij vooral raakt, is het kruisje van berkenstammetjes. Opgericht ter herinnering aan Heinz-Josef Große, 34 jaar, doodgeschoten op de vlucht.

Op 29 maart 1982 reed hij met zijn voorlader tot aan het grenshek, hief de schepbak over het hek en sprong. Een paar stappen scheidden hem nog van de vrijheid. Dan weerklonken schoten. Große viel, getroffen door acht kogels uit een Kalasjnikov. Hij bloedde dood, voor de neus van drie West-Duitse grenswachters. Zij stonden machteloos, want de man lag nog op DDR-grondgebied. De voorlader van Große staat in het museum. Een expositie toont met welke vaak ingenieuze hulpmiddelen mensen de vlucht naar het Westen waagden. Een vlucht die velen met hun leven betaalden. Ze liepen op een mijn, werden geveld door schietautomaten of stierven in een kogelregen. Tot duizend vluchtelingen vonden de dood.

Het gat van Fulda

Voordat ik aan de klim naar de Rhön begin, voert mijn weg langs het meest brisante stuk van het IJzeren Gordijn: het ‘gat van Fulda’. Zo noemde de NAVO de strategische doorgang tussen de middelgebergten van Harz en Thüringer Woud. Aangenomen werd dat de vijand vanaf dit punt in het uiterste westen van het Warschaupact een potentiële invasie van de Bondsrepubliek zou doorvoeren. Om verrassingen te vermijden werd aan de Hessische kant van de grens Point Alpha opgericht, een van de belangrijkste observatieposten van de Amerikaanse strijdkrachten in Europa. En dat op amper 200 meter van de uitkijktoren van de DDR-grenstroepen in Thüringen. Nergens zaten de tegenstanders in de Koude Oorlog zo dicht op elkaar. De Amerikaanse observatiepost bleef bewaard, net als een stuk van het IJzeren Gordijn. Als fietser krijg je er koude rillingen van, want hier rol je dus letterlijk midden door de Koude Oorlog.

Doden vluchten niet

Na de ontspannende rit langs de Werra valt het niet mee om weer de heuvels in te trekken, maar zo verliep nu eenmaal de grens. In de Rhön bereikt de route haar hoogste punt: 800 meter. Een steenworp verwijderd ligt Ummerstadt, ooit de kleinste stad van de DDR. Rond het middeleeuwse marktplein staan piekfijn gerenoveerde vakwerkhuizen. Hoe de buurdorpen Erlebach en Billmuthausen er ooit uitzagen, valt moeilijk te zeggen. Beide dorpen zijn uitgewist. Van Erlebach bleef niets over, van Billmuthausen alleen de transformatortoren. En de begraafplaats – bij de doden bestond geen vluchtgevaar meer…

Mödlareuth is een geval apart. De pech van het piepkleine dorp was dat het pal op de grens van Beieren en Thüringen ligt. Het leverde het dorp een miniversie van de Berlijnse muur op. Een betonnen wal die straten blokkeerde en huizen of gezinnen decennialang verscheurde.

In Prex herinnert een woud van borden aan het drielandenpunt uit de Koude Oorlog, toen West- en Oost-Duitsland hier aan het vroegere Tsjechoslowakije grensden. Hier eindigt de Duits-Duitse fietsroute, maar de Iron Curtain Trail loopt gewoon lekker door. Nog duizenden kilometers, helemaal tot aan de Zwarte Zee…