De hongerlinde van Gaggstatt

De hongerlinde herdenkt de grootste klimaatramp in de moderne geschiedenis. Een soort van nucleaire winter die twee jaar duurde.

De oorzaak was de zwaarste natuurlijke explosie die ooit is waargenomen. In 1815 barstte in Indonesië de Tambora uit. De vulkaan blies zijn top weg, of juister, een derde van de hele berg, en kromp van 4200 naar 2800 meter hoogte. Er vormde zich een krater met een diameter van 6 km.

Een reusachtige stof- en aswolk verspreidde zich over het noordelijk halfrond. Twee maanden later, bij het begin van de zomer, bereikte ze West-Europa. Bij zonsondergang kleurde de hemel bloedrood, avond na avond. Hoe zo’n hemel eruitzag, kan je volgens Amerikaanse wetenschappers zien op De Schreeuw van Edvard Munch. Ook na de uitbarsting van de vulkaan Krakatau in 1883 joegen apocalyptische wolkenhemels mensen de stuipen op het lijf. Munch zou er inspiratie uit gehaald hebben voor zijn wereldberoemde schilderij, dat hij eerst Wanhoop titelde.

De boeren van Gaggstatt vreesden in 1815 dat het einde van de wereld nabij was, en ze hadden niet eens ongelijk. De chemische sluier in de atmosfeer dempte het zonlicht en koelde het klimaat spectaculair af. In New York daalde het kwik in de winter van 1815-1816 tot 40 graden onder nul. 1816 werd in Noord-Amerika en Europa het jaar zonder zomer. Het sneeuwde in juli. Vooral Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk kregen het hard te verduren.

De oogst mislukte, er braken opstanden, hongersnoden en epidemieën uit. De ramp zou in Europa minstens 200.000 levens eisen. Ze had ook andere, minder verwachte gevolgen. Justus von Liebig, die de ramp als kind meemaakte, ontwikkelde later het kunstmest om toekomstige hongersnoden te voorkomen. Loopfietsen vervingen de massaal gestorven paarden. Mary Shelley, die op zomervakantie was in het ondergesneeuwde Zwitserland, schreef uit verveling een duister griezelverhaal: Frankenstein. Of de eerste roman van een nieuw literair genre, de horror.

In 1817 begon het weer te beteren. Uit dankbaarheid, en in de hoop dat deze ramp zich nooit meer zou herhalen, plantten de boeren van Gaggstatt een hongerlinde. Het aantal hongerlindes dat in Duitsland nog bestaat, kan je bij mijn weten op één hand tellen. Ik weet niet of ze buiten Duitsland voorkomen.

Lindes kunnen 500, zelfs 600 jaar oud worden. En zoals alle bomen zijn ze logboeken van het klimaat. De hongerlinde zal nog generaties lang jaarringen aanmaken: dikke tijdens gematigde, goede jaren, dunne tijdens moeilijke, extreme jaren. Wie een boom kapt, verwoest een natuurlijk logboek.

De hongerlinde is een levend monument dat de grootste natuurlijke klimaatramp uit de geschiedenis tastbaar maakt. Generaties bezoekers zullen achteloos zijn schors aanraken, zoals ik. En wanneer ze toevallig het tekstbordje tegen de stam lezen, zal langzaam het besef indalen: deze reus pronkt of dwingt niet, zoals een standbeeld of gedenkteken, maar ruist, werpt schaduw en fluistert geschiedenis op een schaal die ons petje te boven gaat. Naast de hongerlinde staat een kerkje.