(Her)bestemming Zwolle

Zwolle ligt wel óver de IJssel, maar er niet áán. Beducht voor overstromingen ontstond de stad, die over enkele jaren 800 jaar stadsrechten viert, enkele kilometers verder op een terp. Toch liepen de straten tot de aanleg van de Afsluitdijk op het IJsselmeer en een opblaasbare dam nog geregeld onder water. De stad is immers niet enkel omgeven door water, maar ook doorkruist. Vandaag scheidt de binnengracht het met een buitengracht omgeven centrum van het zogenaamde Noordeiland. Op de binnengracht liggen kanaalboten met hoge masten aangemeerd aan de historische kaden. Aan de noordzijde herinneren de gevels van de voormalige factorijen aan de handel in koloniale waren.

Zoon van zo’n tabaksfactoor en vader van Nederlands parlementaire monarchie is J.R. Thorbecke: de 19de-eeuwse politicus leidde vier kabinetten en voerde een liberale grondwet in. Sindsdien heeft Zwolle zo goed als permanent een liberale burgemeester, al maken de conservatieve ChristenUnie en het progressieve GroenLinks er nu samen met de liberale VVD het bestuur uit. Deze ideologische spagaat kenmerkt de stad. Gertrude van Keulen van MarketingOost: ‘Elke hanzestad heeft haar eigenaardigheden. Karakteristiek voor Zwolle is dat het tegelijk een zeer gelovige gemeenschap en een dynamische, creatieve vibe heeft. Vooral de laatste vijf jaar voel je die. Met dank aan ondernemers met lef en maar liefst vier hogescholen met creatieve opleidingen.’

Merel uit het Limburgse Sittard studeerde af als striptekenaar aan ArtEZ, een van de twee Zwolse kunsthogescholen en de enige Nederlandse kunstacademie met een stripopleiding: ‘Ik ben er blijven hangen omdat ik hier mijn vrienden en connecties heb, maar ook omdat het een toffe, levendige stad is. En een inspirerende omgeving: ik krijg er meteen feedback van mensen die weten waar ze het over hebben. Daar leer ik van, want ik ben best kritisch op mezelf. Toen ik mijn eindwerk bijna klaar had, ben ik helemaal opnieuw begonnen omdat ik er niet tevreden over was.’ De laatste mens verscheen eind vorig jaar als boek. Verwacht echter geen Suske & Wiske. ‘Door andere materialen te gebruiken en de grenzen van het medium af te tasten ben ik wat onconventioneel, maar voor minder mainstream strips is er ook een publiek.’

Kerk -> Mooiste boekhandel van Nederland

Aan de zuidkant van de Thorbeckegracht staan nog resten van de middeleeuwse omwalling. ‘Die zijn bewaard dankzij de fabrieken die er ooit lagen en de muren recupereerden’, vertelt stadsgids Albert. Een van de twee van de ooit 22 wachttorens in de omwalling was een silo voor een veevoederbedrijf. De andere toren, de Pelsertoren, is vandaag een B&B. Vlakbij ligt het voormalige dominicanerklooster, dat na de opheffing ervan in de kersverse protestantse Republiek het plaatselijke garnizoen herbergde. De Broerenkerk werd een protestantse kerk en later zelfs een circus. Vandaag huisvest het de fraaie boekhandel Waanders in de Broeren. Behalve duizenden boeken vind je er in een glazen graf in de kerkvloer ‘Herman’: het buiten de stadsmuren in een geknevelde houding gevonden skelet van een 20- à 30-jarige man, met een gat in zijn schedel. Een mysterie waar nog een goed boek rond geschreven kan worden.

Kloosterbibliotheek -> Hippe streetfoodzaak

De kloosterbibliotheek werd wapenopslagplaats, synagoge, gevangenis voor Belgische officieren tijdens WO I en later het befaamde driesterrenrestaurant De Librije. Dat is inmiddels uitgeweken naar een voormalige gevangenis op het Noordeiland. Vroeger ging je daar beter niet naartoe, nu moet je een jaar van tevoren boeken. Vandaag zit in de oude librije een nieuwe, hippe streetfoodzaak. De jonge zaakvoerder Jelle van der Weerd van JaffaJaffa is zo’n ondernemende Zwollenaar, met enkele horecazaken in de stad: ‘Eindelijk is dit beschermde pand nu ook voor gewone Zwollenaren toegankelijk.’ Ze kunnen er kleine wereldkeukengerechtjes proeven of borrelen. ‘Sinds een jaar of tien is Zwolle steeds meer een uitgaansstad geworden.’ Kenmerkend is de metamorfose van de Nieuwe Markt: vroeger een lelijke parking aan een postkantoor, nu één groot terras.

Brouwerij -> Parfumwinkel

Zwolle telt tal van gezellige pleinen en verrassende, publiek toegankelijke binnenpleintjes. In de zo goed als autovrije stad is het prettig rond te dwalen. Er zijn altijd wel leuke hoekjes, zoals in het steegje Kromme Jak. Ook in de grote winkelstraat vind je opvallende panden. Zo zit de Zara in het voormalige, neoclassicistische provinciegouvernement. De Statenzaal ernaast krijgt binnenkort een nieuwe functie als hotel-restaurant-cultuurcentrum. De neogotische stijl steekt fel af. Albert verklaart: ‘In de 50 jaar tussen beide gebouwen ging het landsbestuur over van de zakelijke “waterstaatsstijl” naar de meer rooms-katholieke stijl van de nieuwe rijksbouwmeester’, die ook in bijvoorbeeld het Amsterdamse Rijksmuseum zichtbaar is. De Ici Paris maakt gebruik van een voormalige brouwerij (De Witte Leeuw) die later hofleverancier-hoedenmaker Hendriksen huisvestte: het levert een gevel op met een mengeling van Hollands classicisme en neorenaissance met art nouveau-elementen.

Die bouwrijkdom lijkt te wijzen op het tegendeel, maar Zwolle was een arme stad. Na de afsluiting van de Noordzee door Napoleon verloor de hanzestad, die op een kruispunt van waterwegen ligt en doorvoerhaven van alle mogelijke waren was, snel haar belang. Armoede en cholera teisterden de stad in de 19de eeuw. Na de komst van de centrale werkplaats van de spoorwegen leefde ze weer op, om vanaf WO II weer een economische neergang te kennen. Het is eigenlijk aan dat verval te danken dat de historische kern zo goed bewaard bleef. Onder meer de elf bolwerken van de vestingstad zijn nog steeds zichtbaar in het stadsplan. Uiteraard werd niet alles bewaard: zo moest voor een winkelcentrum aan de broederskerk een hele wijk… eh… wijken. Er waren zelfs plannen om er voor de consumenten een vierbaansweg aan te leggen. Vandaag is het gelukkig een verkeersvrij pleintje.

Fraterkapel -> Herman Brood Experience

Nog meer Zwolse religieuze gebouwen kregen een herbestemming. In de 14de-eeuwse augustijnerkerk zit een Japans restaurant, in het Fraterhuis een cinema. Een Fraterkapel werd stadsstalling en is nu de Herman Brood Experience. Veel bezoekers zijn er niet: twee man (de fotograaf en ik) en drie paardenkoppen (aan de gevel). Het museum gewijd aan de 75 jaar geleden in Zwolle geboren rocker/schilder is niet alle dagen open, maar Broods voormalige buurjongen en vriend Ivo de Lange onthaalt ons graag. Eigenlijk is het Brood zelf, in de vorm van een bronzen borstbeeld. ‘Hij vond het geweldig een beeld te krijgen. Als hij had mogen kiezen, dan stond het in de Peperbus (de roomse kerk met zijn opvallende ronde torenspits, nvdr).’ Het pand is een bonte verzameling van memorabilia van fans en familie (tot het poëziealbum van zus Elly toe), maar ook van zijn beeldende kunst op doeken, op een deur, een tafelvoetbalspel, een botsauto tot op een gesigneerd stuk van zijn ateliervloer.

De Lange: ‘Herman was een typische Zwollenaar: een rustige, aardige man. Maar als er een camera in de buurt kwam of als hij op het podium stond, werd hij een ander mens. Hij wilde beroemd worden. “Aandachtzuchtig”, noemde hij zichzelf.’ Veel aandacht kreeg Brood bij zijn zelfmoord op 11 juli 2001, door – op van de drank en de speed – van het dak van het Amsterdamse Hilton te springen. ‘Hij was niet meer te sturen. Dat zelfdestructieve zat erin. Hierboven hangt een tekening die hij zes jaar voor zijn dood maakte: I believe I can fly, waarop de kunstenaar van een hoog gebouw springt en op de grond alvast een lijst tekent. Herman wilde niet in bed sterven aan een overdosis.’

Gerechtsgebouw -> Kunstmuseum De Fundatie

Medewerkster Emily leidt ons door het museum. ‘Zijn werk lijkt kinderlijk simpel, maar dat is het niet. Als kunstenaar deed hij wat hij wilde, en goed ook. Hij liet zichzelf niet beperken. Daar kan je wel een voorbeeld aan nemen, niet aan zijn druggebruik.’ Als ‘knuffeljunk’ kreeg Brood in zijn geboortestad steeds meer erkenning, onder meer in een naar hem genoemde steeg. ‘Op latere leeftijd was hij trots van Zwolle te zijn’, zegt De Lange. ‘Hij kwam hier af en toe terug, om de hectiek van Amsterdam te ontvluchten, en logeerde dan bij mij. In die periode schilderde hij veel, iets waar hij pas later mee begonnen is, al heeft hij zijn hele leven getekend.’ Naast brooddozen, broodplanken en zeefdrukken zijn in het museum ook originelen te koop. ‘Die gaan van 5 tot 70.000 euro en worden almaar duurder. Als schilder heeft Brood zeker nog groeipotentieel, ook in landen waar men zijn muziek niet kent.’

Al zit er brood in Brood, toch is hij nog geen sant in eigen land. Althans niet als we afgaan op de collectie van het kunstmuseum aan de overkant van het plein. In het voormalige gerechtsgebouw toont De Fundatie onder en in een iconische kunstwolk werk van onder meer Karel Appel, Jan Cremer, Jeroen Krabbé en een vroege Mondriaan. Maar ook niet-Nederlanders als Neo Rauch en de enige Turner in Nederland. Woordvoerster Sanne: ‘Door moderne kunst in correspondentie te brengen met bijvoorbeeld werk uit de 16de en 17de eeuw (o.a. van Zwollenaar Gerard Ter Borch) maken we de verbinding met het verleden. Belangrijk voor ons is dat er een maatschappelijke link in het werk is. Ook in de tijdelijke expo’s is het niet zomaar te doen om l’art pour l’art, maar spreekt een engagement.’

Wij engageren ons zeker eens terug te keren naar Zwolle, als citytrip altijd een boeiende herbestemming.