Bodensee, rozenzee

De grens tussen Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk bestaat niet aan de Bodensee. Ze is vervangen door het meer. De ware aard(e) van deze streek aan de voet van de Alpen ontdek je in haar buitengewoon rijke tuinen: seizoenen tellen hier meer dan jaren.

Als je het kleine stukje Oostenrijk niet meerekent, dan hoort de noordoever van de Bodensee bij Duitsland en de zuidoever bij Zwitserland. Het meer gomt de grenzen uit, maar verkleint de contrasten tussen de oevers niet. De omgang met het verleden maakt het verschil. Duitsland conserveert het, in charmante maar ouderwetse historische stadjes waar duizenden toeristen terrasjes doen aan de waterkant. Zwitserland heeft zijn verleden gestileerd. In kanton Thurgau slingeren naadloze asfaltwegen langs boomgaarden, aardappelvelden en pas gewitte vakwerkhuizen. Het landschap ademt welvaart en plattelandsrust. Welkom bij een oude boerengemeenschap die fortuin heeft gemaakt.

Stilte rond kartuizerklooster Ittingen

Stilte kan altijd stiller. Landelijk, gewijd, sprakeloos, doods. Van de kartuizers van Ittingen kan je zeggen dat ze al bij leven de wereld verlieten. Ze woonden samen maar apart, in kluizenaarscellen met een ommuurde privétuin, waar ze baden in hun privékapel, een ambacht uitoefenden en twee keer per dag een vegetarisch maal aten dat werd doorgegeven via een sluis. Op zondag braken ze hun zwijgplicht en wisselden ze al wandelend theologische inzichten uit. Ik overnacht in Ittingen in de designupdate van de kartuizercel: een kamer zonder uitzicht, behalve op de hemel boven mijn tuin.

Etnobotaniste Maja D’Alcero leidt me ’s morgens rond door het oude kloosterdomein. Waar vroeger de tuinmuur liep, bloeien eind mei duizend historische rozensoorten. Mensen met een beperking wieden de wilde grasweides onder de fruitbomen, hotelgasten ontbijten in de oude molen, naast een reusachtig waterrad. De hopranken, wijngaarden, moestuinen en forellenvijver rond het gebouwencomplex bevoorraden het restaurant met verse, eigen producten. In het klooster verblijven sinds 1864 geen kartuizers meer. Enkele cellen zijn behouden, andere herbergen het kunstmuseum van kanton Thurgau. ‘De kartuizers streefden onthechting en diepe spiritualiteit na’, zegt Maja. ‘De stichting Kartause Ittingen vertaalt hun filosofie naar onze tijd.’

Als specialist in historische en medicinale planten gaf Maja advies bij de reconstructie van de kloostertuinen. ‘Ik raadpleegde oude kloostergeschriften. In 841 al beschreef een abt uit de streek 24 heilzame planten, waaronder de roos.’ Langs de historische rozengang onderscheid je de oudste soorten gemakkelijk van de moderne. ‘De oudste hadden kleine kelken en werden voor de geur gekweekt. Moderne sierrozen ruiken vaak minder sterk.’ In hun privétuintjes verbouwden de kartuizers hun kruiden niet als voedsel. ‘Ze plantten graag een bed tijm in de zon omdat de geur hen inspireerde bij het gebed. De tuin diende ook als apotheek tegen leverpijn, onrust, hartkloppingen, lustgevoelens. Het Sint-Janskruid had magische krachten: door het als amulet te dragen voorkwam je l’amour fou.’

De vijftig planten waarbij Maja tekstplaatjes heeft gemaakt, leren je hoe we aten en gezond probeerden te blijven voor Columbus nieuwe gewassen meebracht uit Amerika. Voor we steden hadden, waren kloosters en kastelen de centra van kennis, kunst en welvaart. Ittingen reconstrueert dat verleden. We wandelen door de kloostergangen naar de oude rococokerk. Doodskoppen en druiventrossen vrolijken het suikerspin- en afwasmiddelkleurige interieur op. Een deurtje geeft toegang tot de kleine kruisgang. Onder het gazonnetje op de binnenkoer liggen de kartuizers begraven, anoniem zonder zerk. ‘De kunstenares die hier in residentie is, noemt dit de stilste tuin op aarde.’

Vorstelijk uitzicht in Slot en Park Arenenberg

Je kan door de op en neer deinende heuvels van Thurgau rijden tot je in de Bodensee tuimelt. Op de laatste rots voor het meer staat een paleisje dat op een koekjesdoos had gepast. Het park daalt af naar de wijngaard, de weide met de melkkan naast de poort, het jachthaventje in de verte. In deze idyllische setting liep Napoleon III, de laatste keizer van Frankrijk, een wreed jeugdtrauma op. ‘Dienaars overgoten zijn potplantjes steevast met kokend water’, vertelt museumdirecteur Christina Egli. ‘Een ware Bonaparte tuinierde niet, maar studeerde krijgsleer!’

Ware Bonapartes beleefden ook al eens hun Waterloo. Terwijl zijn oom Napoleon Zonder Volgnummer in ballingschap leefde op Sint-Helena, groeide Napoleon III op in Zwitserland. Zijn moeder Hortense de Beauharnais, die in betere tijden nog koningin van de Nederlanden was geweest, ontwierp Arenenberg als haar persoonlijk theaterdecor. Zijn keizerin Eugénie zou het paleis en het park later nog aanpassen aan de nieuwe trends. Christina en haar team houden de leefwereld van Hortense en Eugénie in stand voor bezoekers als jij en ik.

In het slot liggen er distels op de stoelen waarop je niet mag zitten. De salon en de slaapkamer bieden een vorstelijk uitzicht op het meer; de dienstmeiden op de zolderverdieping moesten door dakvensters turen. Hortense tekende haar visite die op het buitenterras naar een harpspeler luistert. Ze kon prachtig tekenen. Via een pad tegen de rotswand dalen we af naar de centrale fontein en de kluizenaarshut. ‘In de hut kon je van de tuin genieten zonder te bruinen’, zegt Christina. ‘Soms werd een acteur ingehuurd om voor kluizenaar te spelen.’ Grote bomen versperren het uitzicht op het meer. ‘Ze fungeren als theatergordijnen. Als de tuin je aandacht verdient, schuiven de gordijnen dicht. Ze gaan open als het vergezicht betekenis heeft. Je kan de kathedraal van Reichenau zien, een baai die op de baai van Napels lijkt en alles wat in de richting van Parijs ligt. In deze tuin wordt je blik gestuurd.’

Levend paleis op Insel Mainau

Wie de tuinen aan de Bodensee bezichtigt, steekt even graag de Duitse grens over als een Zwitser die koopjes gaat doen. Het historische stadje Konstanz lijkt na het landelijke Thurgau een hectische metropool. Maar stap op de rivierferry en alles vertraagt en verstilt weer. Drie kwartier lang zie ik het wapperende vlaggetje op de boeg. Dan schuift de grootste onderneming van de streek in beeld: het Bloemeneiland Mainau. Vierhonderd werknemers, een miljoen bezoekers per jaar. Hoog boven de kade en het nagelnieuwe houten restaurant troont het roze barokpaleis waar de geestelijke vader van de tuinen resideerde. Lennart Bernadotte was tot 1932 prins van Zweden. Toen hij zonder goedkeuring een burgermeisje huwde, werd hij uit de koninklijke familie geknikkerd. Aan de verre Bodensee kon hij verborgen maar gelukkig voortleven.

In de 45 hectare grote tuin merk je de duizenden bezoekers amper op. Onze gids lijst de bloeiperiodes op. April: bloesems en lentebloemen. Mei: pioenen en rododendrons. Juni: tienduizend rozen. Juli en augustus: fuchsia’s en mediterrane planten. September: twaalfduizend dahlia’s. We wandelen over het rozenpad, langs wilde borders met sieruien, de Italiaanse cascade met haar plechtige cipressen, magnolia’s en een tulpenboom, de stokoude moerbeiboom die groothertog Frederik I van Baden in 1853 aanplantte om zijderupsen te kweken, wat mislukte. De overgrootvader van Lennart verzamelde ook het arboretum naast het paleis, een prachtcollectie exotische bomen waarin sequoia’s en ceders de show stelen. Stelde Lennart zijn tuinen open om hun schoonheid te delen? Niet echt. Prinsen leerden in zijn tijd geen vak, ze hoorden niet te werken. Bloemeneiland bracht het inkomen dat Lennart hard nodig had, maar leverde hem ook een titel van graaf op. En veel pottenkijkers rond het paleis, waar de familie nog steeds woont. ‘Zo wou hij het’, zegt onze gids. ‘Zijn jeugd in Zweden speelde zich af onder een stolp. Voor zijn kinderen wenste hij een levend paleis.’

Liefelijk Überlingen

Onze ferry met het wapperende vlaggetje stevent af op de kade van Überlingen. In de middeleeuwen controleerde de stad de kortste oversteek over de Bodensee. Later, toen het toerisme opkwam, vond ze zichzelf opnieuw uit als Kneippkuuroord. Tussen het watertrappen door konden kuurgasten verder tot rust komen in de stadsparken. Op het vier kilometer lange Tuincultuurpad wandelen we in hun voetsporen. Wat is Überlingen liefelijk! De gemütlichkeit druipt als stroop van de trapgevels en vakwerkhuizen. Zelfs de dierenwereld bezwijkt voor zo veel romantiek: het wandelpad in de vestinggracht is in mei altijd versperd omdat er een oehoepaar komt broeden.

Het Tuincultuurpad start in de Badgarten. Een sequoia, een ginkgo biloba en andere exotische sierbomen torenen uit boven het piepkleine historische houten badhuisje bij het meer. Wie niet bang is voor koude voeten, kan door het Kneippbassin waden. In de Stadtgarten leidt de lover’s lane met de romantische pergola’s naar de cactustuin. Tien tuiniers verhuizen de vijfduizend planten elk jaar van de serre naar de stadstuin en terug. Hogerop tegen de heuvel kijkt een oud paviljoentje uit over het meer en steelt het heksenhuisje uit 1905 nog altijd kinderharten. We bereiken de hoogste stadspoort, waar de vestinggracht haast een canyon lijkt. Hallo, mijnheer de uil?

Binnen de stadswallen zijn er verborgen historische tuinen. Achter hun huisjes verbouwden de bewoners linzen, bonen, kool, rapen en vlas om belegeringen te doorstaan. In de Museumsgarten liggen het meer en de stad aan je voeten. Haar middeleeuwse torens rijzen op achter een wilde bloemenweide. Een miljoen toeristen per jaar, en toch dit plaatje. De tijdloze rust van de Bodensee treedt nog vaak buiten haar oevers.