De madammen van Mechelen

9u30: standbeeld van Margareta

Bevriend met Erasmus

‘Ons Margriet’, zo wordt ze genoemd. Ook na vijfhonderd jaar is ze nog steeds van de Mechelaars. Haar standbeeld hoort bij Mechelen, net zoals de Sint-Romboutstoren, bier en ‘Astridjes’ – maar daarover later meer. Jarenlang stond ze in het midden van de Grote Markt. Toen haar standbeeld te zwaar bleek voor de nieuwe ondergrondse parking die gebouwd werd, verhuisde ze naar de Schoenmarkt, waar ze nog elke dag fier uitkijkt op het stadhuis.

‘Ze’ is Margareta van Oostenrijk. We staan voor haar voormalige paleis in de Keizerstraat terwijl gids Leona honderduit vertelt over haar leven. Ze was een straffe dame, ons Margriet. Als landvoogdes van de Nederlanden (1506-1530) maakte ze van Mechelen een belangrijke en bloeiende hoofdstad. Ze zorgde voor vrede en welvaart en was bevriend met kunstenaars en geleerden zoals Erasmus, die regelmatig in Mechelen op bezoek kwam. Privé ging het Margareta minder voor de wind. Nog voor haar 24ste verloor ze drie echtgenoten – waarna ze weigerde om opnieuw te trouwen – en een kind. Haar eigen moeder stierf toen ze amper twee was, waarna ze opgevoed werd door haar stiefgrootmoeder Margareta van York. Zij ontfermde zich over de kleine Margareta en haar broer Filip in haar grote paleis aan de Mechelse Veemarkt. Daar stap je vandaag de druk bezochte stadsschouwburg binnen, terwijl het renaissancepaleis van Margareta van Oostenrijk – met prachtige binnentuin – nu dienst doet als gerechtshof. Van hun woningen blijft niet veel meer over, maar de twee Margareta’s zijn nog lang niet vergeten in Mechelen. Met hun bestuur en liefde voor schoonheid en kunst drukten ze allebei een onuitwisbare stempel op de stad. Met wat verbeelding zie je ze in hun lange gewaden opnieuw door de binnenstad schrijden, deze vrouwen uit ver vervlogen eeuwen. Moeilijk is dat niet. Mechelen is een levende postkaart met prachtige historische gevels, kronkelende kasseistraten en fotogenieke bruggetjes die je zo meenemen in de tijd.

10u30: een Astridje bij de bakker

Royale zoetigheid

Eigenlijk heten ze ‘merveilleux’, de ronde gebakjes met slagroom en merengue. Maar ge zijt van Mechelen als je bij de bakker binnenstapt met ‘een Astridje, alsjeblieft.’ Het verhaal achter de populaire bijnaam voor dit zoete bommetje moeten we zoeken bij koningin Astrid. Toen zij aan het begin van de vorige eeuw de waterleiding in Mechelen kwam inhuldigen, kreeg ze een vers gebakken merveilleux aangeboden. Die vond ze zo lekker dat ze er sindsdien bij elk bezoek aan Mechelen naar vroeg. De ‘Astridjes’ waren geboren, en zijn vandaag nog altijd onder die naam te koop bij de Mechelse bakkers. Bij patisserie Vanderbeek – de beste van de binnenstad – zijn ze al allemaal de deur uit wanneer wij er binnenstappen, maar de banketbakker maakt er speciaal voor ons nieuwe klaar. Koningin Astrid moest het weten.

11u: Hof van Busleyden en ’t Schipke

Beiaardier op blote voeten

Het is een plaatje, het vernieuwde Hof van Busleyden. Er is dan ook jarenlang hard gewerkt om van dit Bourgondisch stadspaleis een modern stadsmuseum te maken. Na een renovatie van acht jaar gooide het museum in juni eindelijk de deuren weer open voor het publiek. Ontdek er op een multimediale manier de stamboom van Margareta van Oostenrijk en bewonder er de ‘Besloten Hofjes’, de pronkstukken van het museum. Deze bijzondere kijkkasten gevuld met snuisterijen – van glazen druiventrosjes tot houten beeldjes – werden gemaakt en eeuwenlang bewaard door de gasthuiszusters van Mechelen. Een team van specialisten hield zich vier jaar lang bezig met de restauratie, een echt monnikenwerk. Wij zijn nog nét te vroeg voor een bezoek, maar met een stapje in de schitterende binnentuin zijn we ook al blij.

Vanuit de tuin zien we ’t Schipke liggen. In dit hoekpand hoorde je jarenlang muziek van de Mechelse beiaardschool, die nu een grotere plek heeft gevonden in de norbertinessenpriorij in winkelstraat Bruul. Ook hier heeft gids Leona een straf madammenverhaal klaar, deze keer over Adèle Colson. Zij werd in 1905 geboren in Mechelen en wist als jong meisje al wat ze wilde worden: beiaardier. In de Mechelse beiaardierschool weigerde leraar Staf Nees om les aan haar te geven: hij vond de beiaard geen instrument voor meisjes. Gelukkig wilde Jef Denyn, de latere stadsbeiaardier, dat wél. Voor haar eindexamen aan de beiaardschool moest Adèle de meer dan 500 trappen van de Sint-Romboutstoren op. Onderweg naar boven raakte ze één van de riempjes van haar schoenen kwijt. Ze speelde haar examen op blote voeten, en behaalde als eerste vrouw het diploma van beiaardier. Ze droomde ervan om stadsbeiaardier te worden, maar – alweer – Staf Nees zorgt ervoor dat dat niet gebeurt. Adèle is zo razend dat ze haar diploma verscheurt. Jaren later krijgt ze van de stad een nieuw diploma en worden de plooien glad gestreken. Als de muren van ’t Schipke konden praten, ze hadden het vandaag ongetwijfeld nog steeds over Adèle en haar talent, doorzettingsvermogen én woede om de kansen die ze niet kreeg.

12u: Hofje van Olijven

Roddelen in het Klapgat

Van het Hof van Busleyden gaat het naar Hofje van Olijven, in de schaduw van de Sint-Janskerk. Aan dit overdekte beeldengroepje kwamen vrouwen vroeger bidden om gespaard te blijven van grote rampen. Het werd onlangs gerestaureerd en ziet eruit als nieuw. Of dat vermoeden we toch, want het nieuwe glasraam laat helaas moeilijk door zich heen kijken. Door het Klapgat – een smal gangetje waar Mechelse kerkgangers na de mis kwamen klappen of roddelen – en langs Manufactuur De Wit – wereldbekend voor de restauratie van wandtapijten – wandelen we het Begijnhof binnen. Ook deze dames hebben een stevige invloed gehad op de stad. Toen hun begijnhof buiten de stadsmuren vernield werd, trokken de Mechelse begijnen op het einde van de zestiende eeuw terug naar de binnenstad. Ze kochten huizen, bouwden prachtige nieuwe panden en maakten van hun begijnhof een kleine stad in de stad. Ze hadden hun eigen bakkerij, ziekenhuis en zelfs brouwerij. Op bier dat ze voor eigen gebruik brouwden, moesten de begijntjes geen taksen en belastingen betalen. Slim als ze waren, werd er flink wat bier ‘onder de toonbank’ verkocht...

Nog meer vrouwelijke kracht in De Cellekens, een voormalig opvangtehuis voor arme, alleenstaande vrouwen in de Minderbroedersgang. Het pand stond jaren leeg, tot kunstenares Mariette Teugels het in 1993 opkocht en renoveerde. De wonderlijke binnentuin is niet open voor publiek, maar Mariette en haar man laten je graag binnengluren door de poort. De vijf dansende vrouwen – beelden van Mariette – doen elke voorbijganger stilletjes glimlachen.

14u: Instituut van de zusters Ursulinen

Een machine om boterhammen te smeren

Van de Mechelse kasseien gaan we even naar de groene velden van Onze-Lieve-Vrouw-Waver. In dit dorp op een boogscheut van Mechelen staan een school en klooster waar Harry Potter en zijn vrienden niet zouden misstaan. Ondergetekende heeft hier zelf nog in grijze rok en lichtblauw hemdje op de schoolbanken gezeten. Als vijftienjarige was ik al onder de indruk van de ‘bloemengang’ met uitzicht op het park, de marmeren vloeren en de unieke pianogalerij met piepkleine muziekkamertjes. Twintig jaar later ben ik dat nog steeds. Gids Paul Verwaest verwelkomt ons in de Wintertuin, een prachtig staaltje art nouveau dat jaarlijks duizenden bezoekers uit binnen- en buitenland trekt. Een ‘ideetje’ van de zusters van de Ursulinen, die in 1841 een kostschool voor dochters van de rijke burgerij oprichtten en met de nodige pracht en praal het juiste publiek wilden aantrekken. Meisjes uit de hele wereld, van Australië tot Panama, kwamen hier les volgen en gingen soms maandenlang niet naar huis. Er zijn ongetwijfeld veel tranen gevloeid in de slaapzalen, maar als meisje kon je het slechter treffen. De zusters van de Ursulinen waren baanbrekend en modern. Al in 1875 gaven ze gymnastieklessen aan meisjes, wat ongezien was in die tijd. In 1906 startten ze met lessen Latijn – zeer tegen de zin van de mannelijke professoren aan de universiteit van Leuven, die meisjes liever aan de haard dan achter de studieboeken zagen. Met prachtige muurschilderingen in de refters en gangen brachten de zusters hun meisjes kunst, cultuur en kritisch denken bij. Niet enkel hun visie op onderwijs was vooruitstrevend. De zusters hadden al stromend water lang voor daar in Mechelen sprake van was, en zelfs een eigen brouwerij – tot de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog de ketel meenamen. Ze hadden een ‘botersmeermachine’ voor de honderden boterhammen die elke dag klaargemaakt moesten worden, beeldden engelen af met moderne charlestonkapsels en gebruikten beton voor de bouw van de kloosterkerk – toen een nieuw materiaal, waarmee sneller én goedkoper gebouwd kon worden. In amper drie jaar tijd stond de kerk waar ze vandaag nog altijd staat. Zuster Dominique was de eerste vrouw die doctoreerde aan de universiteit van Leuven, terwijl Mère Ignace in volle wereldoorlog documenten naar Engeland smokkelde voor de Engelse regering. Doortastende dames, daar in dat kleine dorpje.

16u: bier bij Bar Makadam

Brouwende vrouwen

Bier mag dan vooral een mannenzaak lijken, bier bróuwen was eeuwenlang een echt vrouwenberoep. Ook in Mechelen werd er flink wat hop verwerkt. Elke dag bier drinken was heel normaal. Water in de steden was vaak vervuild en een bron van ziektes: het was veiliger om bier te drinken, want dat water was bij de bereiding gekookt en gefilterd. Dus dronk iedereen bier – al was dat wel minder straf dan het bier dat we vandaag kennen. Op een gegeven moment waren er wel 44 brouwerijen in Mechelen. Niet zelden stond er een vrouw aan het roer, zoals bij Brouwerij Drie Koningen (Zoutwerf) en De Zeeridder (Befferstraat). Op Het Anker na zijn de stadsbrouwerijen vandaag verdwenen, maar terrassen genoeg in Mechelen om van een biertje te proeven. Bij Bar Makadam bijvoorbeeld (Grote Markt 11) waar meer dan 65 bieren op de kaart staan, van goudgeel tot donkerbruin.

17u: winkelen in de Onze-Lieve-Vrouwestraat

Straat in vrouwenhanden

De Bruul mag dan wel de bekendste zijn, de léukste winkelstraat van Mechelen is toch wel de Onze-Lieve-Vrouwestraat. Vroeger een ietwat groezelige straat met leegstaande panden, donkere hoekjes en vuil op de stoep, vandaag dé plek voor hippe winkeltjes en originele pop-upstores. Achter de toonbanken in de Onze-Lieve-Vrouwestraat staan veel – of zelfs vooral – vrouwelijke ondernemers. Vertelles, Goldfish, De Stadskiem, My Ex Boyfriend, Marie Karo: stuk voor stuk shops van straffe madammen (zie kader).

18u: diner bij Zahia’s Cuisine

Muntthee met zicht op Margareta

Van steden ontdekken krijg je honger, dus trekken we naar Zahia’s Cuisine, vlak bij de Sint-Romboutstoren. Chef-kok Zahia is de Adèle van het moderne Mechelen. Alleenstaande moeder van drie, nieuwe Belg met Marokkaanse roots én bijzonder ondernemend. Ze gaf al jaren kookworkshops, maar bleef dromen van een eigen restaurant. Drie jaar geleden waagde ze de sprong en bouwde met hulp van familie en vrienden een oud souvenirwinkeltje om tot een plek waar iedereen welkom is. We eten brewats met spinazie en feta, verbranden bijna onze lippen aan een heerlijke tajine met lam en pruimen, en drinken zoete Marokkaanse muntthee met zicht op de Sint-Romboutstoren. Op een paar meter van de deur staat Margareta trots op haar sokkel. En ze zag dat het goed was.