België-Nederland… in Baarle-Hertog en Baarle-Nassau

Geen enkele plek op aarde is zo versnipperd als Baarle, gemakkelijkheidshalve de verzamelnaam voor de gemeentes Baarle-Nassau op Nederlands grondgebied en Baarle-Hertog op Belgische bodem. Samen vormen ze een kluwen van 30 enclaves, exclaves en sub-enclaves. Wie er het fijne wil van weten, kan bij de toeristische dienst Visit Baarle terecht in de gemeente Baarle-Nassau. Waar het Belgische Baarle-Hertog dan ligt? 40 meter verderop, proesten de dames bij de balie. ‘En opgelet: de overkant van de straat ligt in Nederland.’ Hilariteit alom als we een verhelderende brochure en een summier wandelkaartje in de handen krijgen geduwd.

Een lappendeken

Voor we het op een wandelen zetten, dalen we af naar het bescheiden museum dat onder hetzelfde dak huist. Op een grote tafel vind je een landkaart waarop alle enclaves en exclaves als een lappendeken zijn ingekleurd. Een complex plaatje, maar rond de kaart tref je alle aanwijzingen en attributen die de volledige ontstaansgeschiedenis van het enclave-fenomeen reconstrueren. We onthouden dat de basis voor de enclaves in het jaar 1198 werd gelegd. De aanleiding is een conflict tussen graaf Dirk VII van Holland en hertog Hendrik I van Brabant over het vrije leen Breda. Beiden doen actief aan gebiedsuitbreiding en hebben hun oog laten vallen op dat vrije leen. Godfried II van Schoten, heer van Breda, kiest in 1198 met enige vooringenomenheid de zijde van de hertog van Brabant, een ver familielid. Hij schenkt Breda in volle eigendom aan Hendrik en krijgt zijn donatie als een leen terug. Ter compensatie voor het geleden verlies ontvangt hij een groot gebied dat later de Baronie van Breda zou worden. Maar: de hertog had intussen al veel percelen uit dit gebied aan oud-soldaten in leen gegeven, met alle gevolgen van dien. We zijn intussen vele eeuwen later en iedereen lijkt te berusten in de uitzonderlijke situatie die tot merkwaardige situaties in het straatbeeld leidt. Nooit eerder was een winterwandeling zo bizar en plezant tegelijkertijd.

Grensoverschrijdend…

We starten onze winterwandeling aan de voordeur van het Nederlandse Hotel-Brasserie Den Engel, maar niet eens 5 seconden later staan we met beide voeten weer in België. Het is een voorsmaakje van onze wandeltocht die aan hoog tempo de grensovergangen tussen Nederland en België en omgekeerd aan elkaar knoopt.

Nog geen 200 meter ver in onze wandeling staan we voor een bescheiden appartementsgebouw met twee voordeuren, twee huisnummers en twee deurbellen. Je raadt het al: de ene deur is in België, de andere in Nederland. Allebei de deuren geven uit op één en dezelfde inkomsthal. Hier wonen Belgen en Nederlanders vredig naast elkaar, maar een toevallige passant suggereert dat het gelijkvloers in Nederland ligt en België op de verdieping erboven. ‘Om praktische redenen’, verduidelijkt hij. Het klinkt ongeloofwaardig maar naarmate onze wandeling vordert, worden we met nog meer wonderlijke situaties geconfronteerd. Zo loopt iets verderop de landsgrens pal door het midden van de straat. Dat betekent concreet dat de Belgische inwoners Nederlanders als overburen hebben en omgekeerd. Markant, maar weinig efficiënt want het ophalen van huisvuil, om eens een praktisch probleem aan te kaarten, gebeurde tot vorig jaar nog door twee aparte bedrijven. Tegenwoordig rijdt er nog maar één vuilniswagen door beide gemeentes, maar die samenwerking tot stand brengen? Dat was beslist geen sinecure. De wetten en regelgevingen in België en Nederland verschillen namelijk danig. Ook op andere vlakken, zoals politiediensten, postbedeling, enzovoorts, valt harmonisering minder makkelijk te organiseren dan buitenstaanders kunnen vermoeden. Maar de wil is er, in beide gemeenten.

Witte kruisjes

De landsgrenzen worden doorgaans aangeduid met witte kruisjes op het wegdek en voetpad maar toch kan je tijdens het wandelen het spoor meer dan eens bijster raken. De enige manier om te verifiëren of een gebouw zich in België dan wel in Nederland bevindt, zijn de huisnummers. Die worden steevast geflankeerd door een Belgisch of een Nederlands vlaggetje. Overigens lijkt er in de nummering vaak geen lijn te zitten, maar dat heeft simpelweg te maken met het feit dat sommige straten zowel in België als in Nederland liggen.

Op onze wandeling ter hoogte van het driehoekig dorpspleintje aan Loveren treffen we een huis waar de witte kruisjes dwars door de voordeur lopen. Noch gekker is dat deze voormalige herberg twee huisnummers heeft: 2 (B) en 19 (NL), én twee deurbellen. Jawel, je kunt zowel ‘in België’ als ‘in Nederland’ aanbellen, maar of er respectievelijk een Belg dan wel een Nederlander komt opendoen, is dan weer een brug te ver. Het is evenwel duidelijk dat ze in Baarle zin hebben voor humor en dat ze met dit soort fratsen tot ver buiten Europa de krantenkoppen halen.

Illegaal de grens over

Een grens die door de voordeur loopt: het mag dan een curiositeit zijn, de landsgrenzen in Baarle lopen werkelijk overal doorheen. Door straten, opritten, tuinen maar ook dwars door handelszaken en rakelings langs terrasjes. Dat heeft tijdens corona tot bizarre situaties geleid. De maatregelen waren in beide landen namelijk verschillend, waardoor je op een bepaald moment in het ene land wél al mocht gaan socializen met een glas binnen handbereik. Vele inwoners zijn op een bepaald moment dan ook – strikt genomen illegaal – de grens overgestoken om een terrasje te doen of te gaan shoppen terwijl de winkels en horeca in eigen land nog dicht waren. Hedendaagse voorbeelden van grensoverschrijdende ‘misdrijven’ zijn de aankoop van vuurwerk. Het beleid en de vaak versnipperde wetgeving omtrent de verkoop ervan is in beide landen verschillend en dat levert ongewenste trafiek op en frustraties bij de lokale beleidsmensen.

Tijdens onze wandeling zien we de witte kruisjes trouwens meer dan eens in een tuin verdwijnen, waardoor die tuinen strikt genomen deels in België en deels in Nederland liggen. Een tuinhuisje in België, het zwembad in Nederland? Vuurwerk afsteken op het Nederlandse lapje grond om de Belgische wet te omzeilen? Onze fantasie slaat op hol.

De biergrens

Onze wandeling brengt ons ook naar de biergrens en dat mag je beslist letterlijk nemen. De Biergrens, mét hoofdletter, is een drankencentrale waar de landsgrens dwars door de winkelrekken loopt. ‘We hebben nog zo hard geprobeerd om alle Belgische bieren aan de Belgische kant in de rekken te etaleren maar het zijn er gewoon te veel’, grapt de zaakvoerster. Of we een foto mogen nemen? Tuurlijk, ‘maar maak er dan ook eentje van mijn kassa, want daar staan twee telefoons, eentje voor mijn Belgische klanten, de andere voor het Nederlands cliënteel’. Ze lacht, maar ze is bloedserieus; ze heeft effectief én een Belgisch telefoonnummer én een Nederlands. ‘Belgen en Nederlanders bellen nu eenmaal niet graag naar het buitenland’, lolt ze verder.

Geen Nederlanders, maar Baarlenaars

Onze wandeling meandert verder tot in het groen, maar we staan al snel weer in het hart van Baarle-Nassau en Baarle-Hertog. We vinden onderdak in De Engel, een meer dan keurig hotel dat bekend staat om zijn brasseriekeuken en het gezellige terras. Het kan er heel druk worden tijdens de zomermaanden maar nu de winter lonkt, is het er rustig. We gaan zitten op het verwarmde terras en zien dat de landsgrens rakelings langs ons heen loopt. Op deze plek kan je je fiets in België parkeren op letterlijk één stap van het Nederlandse terras.

Maar: genoeg grollen over die landsgrenzen. Vanaf het terras zien we een café dat door de locals wordt aangestipt als hét café. Geïntrigeerd steken we de straat over richting De Pomp, een gebouw uit 1639 waar tot 1907 het gemeentehuis van Baarle-Nassau was gevestigd. Unai, manager van dienst, poseert gewillig voor onze lens als we hem vragen naar het cliënteel dat zijn café bezoekt. Dat zijn vooral de locals weet hij, maar steeds meer toeristen weten intussen het café te vinden. Opvallend, doch niet alleen hier, is dat de Belgische en Nederlandse bieren hier schouder aan schouder op de tapkranen pronken. De regionale Hertog Jan gaat er vlotjes in, maar het blijken vooral de Belgen te zijn die dit pilsje wel eens willen vergelijken met pakweg een Heineken. Unai, een Nederlander trouwens, laat laconiek weten dat hij veel meer Stella verkoopt. ‘Jullie bier is gewoon lekkerder’, lacht een Nederlandse klant die ook op de foto wil en in één adem benadrukt dat hij geen Nederlander is, maar een Baarlenaar.

Na de laatste Hertog Jan steken we de straat over richting Den Engel. We kozen dit hotel omdat het de perfecte uitvalsbasis is voor een frisse ochtendwandeling. Toegegeven, een olympische medaille of felicitaties van je wandelapp zul je met deze enclave-wandeling niet in de wacht slepen maar toch zal je deze ervaring niet gauw vergeten. Wij rijden na onze tweedaagse in elk geval tevreden maar verward weer huiswaarts. Maar niet zonder eerst te checken waar de brandstof het goedkoopst is. België of Nederland? Voor de lokale bevolking maakt het alvast niks uit, want het voordeligste tankstation bevindt zich hier altijd om spreekwoordelijke hoek.  

Zin om zelf te gaan hinkelen over de landsgrenzen in Baarle-Hertog en Baarle-Nassau? Fijne adresjes vind je in de online reiswijzer op www.pasar.be