Langs het water van de Zwalm

Hundelgem. Het vertrekpunt van onze winterse tocht is een gehucht dat klinkt als een lieflijk, klein dorp waar mensen op bankjes voor hun huis zitten, terwijl ze zwaaien naar de melkboer die voorbijrijdt. Melkboeren zijn een uitgestorven ras, net zoals lieflijke, kleine dorpjes. Of toch zoals ze bestaan in mijn verbeelding... Door Hundelgem blijkt vooral een drukke steenweg te lopen, al horen we daar weinig van als we de Kerkstraat inslaan en halthouden aan de gesloten poort van de Sint-Amanduskerk. Het is er zo stil dat het lijkt alsof na de melkboer ook de bewoners uit Hundelgem zijn vertrokken. De ochtendmist maakt het nog mysterieuzer. Of mistroostiger, het is maar hoe je het bekijkt. De Kerkstraat verrast: dit is geen doodlopend weggetje onder de kerktoren, maar een lange straat die een kilometer lang door de velden loopt. Het voelt alsof we helemaal nergens naartoe gaan, zo dicht is de mist over het land. De horizon is een grijswit doek waar flatgebouwen, bergketens of huizenhoge monsters - niets van dit alles is te vinden in Hundelgem, maar toch - zich achter kunnen verstoppen.

Klein, maar krachtig

We komen aan in Munkzwalm. In mijn hoofd klinkt het als een dorp waar prachtige bomen groeien naast kronkelende beekjes, en dorpelingen in het hoge gras picknicken en muziek maken. Picknickweer is het niet meteen, maar we zien wél rijen bomen - trotse knotwilgen - naast de Zwalm, de rivier waar de streek haar naam aan dankt. De Zwalm is een kleine, krachtige rivier, een bijrivier van de Schelde, vooral bekend om haar watermolens. De beek heeft een groot verhang, zoals dat heet: de Zwalm overbrugt een hoogteverschil van 60 meter over 20 kilometer, en heeft een verval van 1,5 meter per kilometer. Sterk stromend water biedt mogelijkheden, dat zag de mens eeuwen geleden al. In de loop van de geschiedenis zijn er dertien watermolens op de Zwalm gebouwd, lezen we in onze wandelgids. Daarvan bestaan er vandaag nog zeven, waaronder de Zwalmmolen in Munkzwalm. Ooit werd hier koren, lijnzaad, maïs, chicorei en zelfs tabak verwerkt. De molen is voorlopig gesloten voor publiek, maar het gevoel even terug in de tijd te keren, krijg je ook als je buiten staat en naar de witte gevel met kleine raampjes en luikjes kijkt.

Omarm de winter

We wandelen verder langs de oever van de Zwalm, maar veel weidse uitzichten over de Zwalmvallei krijgen we voorlopig niet te zien. De mist is hardnekkig, en onze vingers een tikje verkleumd, maar we proberen niet te zeuren. We wilden een winterwandeling, met winterweer en winterlandschappen, maar ‘winter’ kan veel zijn, beseffen we. Staalblauwe, ijskoude lucht met een stralende zon, bijvoorbeeld, maar ook een dik pak mist en regen in de lucht. Je kan daar somber van worden, of er net schoonheid in zoeken. We hunkeren altijd zo naar zonlicht, waardoor het oefening vraagt om de winter te omarmen. Donkere periodes horen bij de seizoenen én bij het leven. De Britse schrijfster en podcastmaker Katherine May houdt in haar boek Winteren een pleidooi om de winter uit te nodigen in ons leven. Ze noemt de winter een periode van transformatie die nodig is om te rusten, voor jezelf te zorgen en tijd te nemen om te denken en te voelen. Een metafoor voor de moeilijke momenten die ons ooit allemaal treffen en die we maar beter aanvaarden. ‘We moeten meer naar buiten, de kou in’, zei ze in een interview in de krant De Standaard vorig jaar. ‘Je kunt niet altijd doen alsof het zomer is. Ga ervan uit dat het soms stevig zal waaien. Dat het soms guur zal zijn. Als je dat omarmt en je niet de hele tijd zou willen dat het zomer is, kan de winter een prachtig seizoen zijn.’

Pannenkoeken en pizza’s

De Zwalm stroomt onverstoorbaar naast ons verder, en brengt ons in stilte tot bij de volgende molen. De IJzerkotmolen is de enige molen in de Zwalmstreek die nog werkt zoals vroeger. Al honderden jaren brengt de Zwalmbeek het waterrad hier in beweging. Er werd papier geschept, olie geperst, ijzer gesmeed, bier gebrouwen en koren gemalen. Dat laatste gebeurt nog steeds elke zondag, wanneer eigenaars Jochen en Emmanuel hun stofjas aantrekken en de molenstenen laten draaien. Drie jaar geleden kochten zij de IJzerkotmolen, na het overlijden van de laatste eigenaar, Agnes Demaere. Vijftig jaar lang - en tot op haar 95ste - tapte ze bier en bakte ze pannenkoeken met zelfgemalen bloem in haar taverne aan de molen. Jochen en Emmanuel willen die traditie voortzetten op hun eigen manier. ‘We werken biologisch en zoveel mogelijk lokaal’, vertelt Emmanuel, die ons samen met hond Polly opwacht. ‘Ons graan halen we bij plaatselijke boeren, onze bloem en meel leveren we aan bakkers en biowinkels in de buurt.’ In de toekomst willen ze ook brood en pizza’s bakken, en over een jaar of twee hopen ze na een grondige renovatie opnieuw de taverne te kunnen openen. ‘Het wordt een avontuur,’ lacht Emmanuel, ‘maar we hebben er zin in. Wanneer we op zondag het graan malen, zetten we de deuren open en mag iedereen binnenkomen. Het is fantastisch om te zien hoe een molen tot de verbeelding blijft spreken.’ Niet alleen de familie van Agnes, ook Monumentenzorg is blij met Jochen en Emmanuel als nieuwe eigenaars. De IJzerkotmolen, één brok geschiedenis en nostalgie, zal blijven bestaan.

Daar is de zon!

We hebben intussen veel zin gekregen in een versgebakken pannenkoek, maar het wordt een dampend bord spaghetti in De Molenaere, een paar kilometer verderop. Dit restaurant huist in de Biestmolen, de grootste molen van Zwalm. Bijzonder is dat het rad van de molen binnen in het gebouw zit: dat had als voordeel dat er ook tijdens de winter verder gemalen kon worden omdat het water niet kon bevriezen. De huidige eigenaar heeft plannen om het waterrad volledig te restaureren - een flinke kost van enkele tienduizenden euro’s - om het hele gebouw van elektriciteit te voorzien. Of hoe hernieuwbare energie zowel de toekomst als het verleden is. Als we de Molenaere verlaten en het bakstenen brugje over de Zwalm oversteken, zien we die andere machtige energiebron door de wolken breken. Eerst wat twijfelachtig, maar al snel vol overtuiging. We hadden ons dan wel verzoend met de gure dag, we kunnen een zucht van opluchting niet onderdrukken als de zon op ons gezicht valt.

Langs de Munkbosbeek

De zon vergezelt ons op een fraai stukje van onze route. We wandelen tussen akkers en weilanden, langs oude boerderijen en over onverharde bosweggetjes. De Zwalmvallei toont zich op haar best en wij genieten van zoveel Vlaamse schoonheid. De zon is gul en onze jas vliegt uit. Een wit huisje aan de rand van het bos doet ons mijmeren over een weekend weg in Paulatem, of Meilegem, enkele van de dorpjes die we op onze kaart zien liggen. In Beerlegem vangen we aan het einde van een lange, groene dreef een glimp op van Kasteel Ten Bieze, gelegen in een park met eeuwenoude bomen en drie vijvers. Dat weten we uit onze wandelgids, want het domein is niet toegankelijk voor publiek, tenzij je een schriftelijke aanvraag indient bij de kasteelheer, graaf d’Ursel De Bousies. We zwerven verder door de Munkbosbeekvallei. Hier kronkelt de Munkbosbeek door het heuvelachtige landschap, met holle wegen, oude hagen en knotbomen. In het voorjaar bloeien hier tal van kleurrijke planten en bloemen, zoals bosanemonen en sleutelbloemen. Toch maar gewoon boeken, dat weekend weg?

Zwitserland in Zwalm

Onder de laatavondzon bereiken we Dikkele, het kleinste van de zeven Zwalmse dorpen. Het is precies wat ik me voorstel bij een ‘pittoresk dorpje’, met hobbelige kasseien, lieflijke huisjes en een kerk in het midden. Dikkele is een beschermd dorpsgezicht, net zoals een groot deel van het omliggende landschap, en we begrijpen meteen waarom. We stappen De Casino binnen, een echte dorpsherberg met open haard en een rij stamgasten aan de toog. Het is het ideale toevluchtsoord voor verkleumde of uitgeregende trage reizigers die zich willen verwarmen aan koffie of pannenkoeken. In het schemerdonker wandelen we terug naar Hundelgem, waar onze auto geparkeerd staat, terwijl we bedenken dat de ochtend een eeuwigheid geleden lijkt. Voor we huiswaarts rijden, stoppen we in Klein Zwitserland, een bosbar op één van de meest schilderachtige plekjes langs de Zwalm. De naam ‘Klein Zwitserland’ werd meer dan honderd jaar geleden bedacht door een sluiswachter die zich hier in Zwitserland waande. Vandaag is Klein Zwitserland een oergezellige plek waar je lokaal, biologisch en afvalarm kan eten. We schuiven onze vermoeide voeten onder tafel en laten ons verwennen door uitbaters Jonas en Els. Buiten is het koud en zwart van de nacht. Binnen knettert het haardvuur naast onze stoel. We eten, praten, drinken en lachen alsof er geen einde aan de avond komt. Wat kan de winter toch een prachtig seizoen zijn.

Trekken de Vlaamse Ardennen om te gaan winterwandelen? Fijne adresjes in de Zwalm vind je in de online Reiswijzer op pasar.be.

De Vlaamse Ardennen, met maar liefst 850 kilometer aan wandelpaden, is het meest populaire wandelgebied van Oost-Vlaanderen. Wij verkenden de Zwalmvallei: de heuvels hier zijn de laagste van de Vlaamse Ardennen, maar daarom niet minder de moeite waard. Voor deze reportage volgden we de Gourmand wandelroute, een tocht van 15,4 km (waarvan 39% onverhard) langs verschillende watermolens, restaurants en dorpscafés.

Download de volledige route met knooppunten op www.routen.be of bestel voor 6 euro de papieren versie Wandelen in de Vlaamse Ardennen, met 5 wandelroutes.