Wandelen van Moscou naar Siberië

‘Afvalophaling in de ochtend.’ ‘Parking met auto’s.’ ‘De koffiedrinkers’. Mocht Vincent Van Gogh vandaag uit het raam van zijn kamer in Hoogeveen kijken, had hij misschien deze schilderijen geschilderd. We staan in de Pesserstraat aan huisnummer 24, op een doordeweekse, druilerige ochtend, op een steenworp van het station van Hoogeveen. Daar stapt Van Gogh op 11 september 1883 uit de trein, nadat hij in Den Haag afscheid heeft genomen van Sien Hoornik en haar kinderen - de vrouw met wie hij samenleeft en de enige vrouw waar hij ooit mee verloofd was. Een huwelijk komt er nooit, want in het geluk dat Vincent en Sien bij elkaar vinden, ontstaan al snel barstjes, en uiteindelijk vertrekt Vincent alleen naar Drenthe. Zonder geld en met een gebroken hart komt hij aan in Hoogeveen. Met zijn koffer vol verf en penselen klopt hij aan bij Albertus Hartsuiker - wat een pracht van een naam - en zijn vrouw Catherina, die in de Pesserstraat wonen en verhuren. Voor één gulden per dag mag Vincent een kamer betrekken. Door het raam ziet hij de treinsporen, bomen in beginnende herfstkleuren en een uitgestrekt, nat platteland.

 Het pand aan de Pesserstraat 24 wordt erkend als de plek waar Van Gogh verbleef, al zijn er wetenschappers die dat betwijfelen. We besluiten om te geloven dat Vincent hier wel degelijk zijn schoenen uittrok en zijn verfpotjes boven haalde op de achterzolder, die hij als atelier mocht gebruiken. Het witte huisje werd enkele jaren geleden volledig gerenoveerd tot Logement Hartsuiker, en is sindsdien opnieuw een plek waar je kan logeren. Een steen op de voorgevel maakt plechtig bekend dat Vincent Van Gogh hier gewoond heeft. Dat het slechts over drie weken gaat, vertelt de steen er niet bij. In een heel mensenleven gezien is dat slechts een kwartiertje, zou je kunnen zeggen, maar het is wél een belangrijk kwartiertje geweest. Van Gogh - toen nog een beginnend kunstenaar - wilde zich laten inspireren door het ongerepte Drentse landschap, waarover hij had horen vertellen door bevriende kunstenaars. Dat het hier goedkoper wonen was dan in Den Haag was mooi meegenomen. Vincent zou uiteindelijk drie maanden in Drenthe blijven, waarvan het grootste deel in Nieuw-Amsterdam, een dorp op zo’n dertig kilometer van Hoogeveen. 

Onder een grijze lucht - het weerbericht belooft weinig zon - beginnen we aan een wandeltocht in het spoor van de jonge Vincent Van Gogh, die hier honderdveertig jaar geleden net als wij door de modder stapte. Want als er iets is waar ze in Drenthe geen gebrek aan hadden, dan is het wel natte grond. De streek stond bekend om haar veengebieden: donkerbruine of zelfs zwarte drassige grond, opgebouwd uit een mengeling van aarde en onverteerde plantenresten. Dat veen werd uitgegraven en gedroogd tot turf, wat eeuwenlang een veelgebruikte brandstof was. Toen Van Gogh hier toekwam, was de turfwinning - die veel geld opbracht en duizenden arbeiders naar de streek lokte - in volle gang. Het moerasland was een goudmijn geworden. Voor de afwatering van de veengebieden, en om de turf met schepen naar andere dorpen en steden te kunnen vervoeren, werden massaal sloten en kanalen gegraven, die het Drentse land voorgoed veranderd hebben. Met natte schoenen wandelen we langs de oever van Het Oude Diep, een kronkelende beek omringd door riet. Een bord aan de andere kant van de weg waarschuwt dat hier weidevogels broeden en vraagt om honden aan de leiband te houden. Een eind verderop zien we een man het veld doorkruisen. Zijn drie honden lopen vrolijk en vrij door het gras. 

Langs wuivend riet komen we bij Stuifzand, een klein dorp waar op dit uur van de dag niemand te bespeuren is. Toen de eerste veenafgravingen begonnen, was Stuifzand een soort wildernis waar stropers, vrijbuiters en avonturiers zich vestigden. Anders gezegd: Stuifzand had niet de beste naam in die tijd. Stilaan kwamen er meer mensen wonen, maar het bleef lang een arm oord. Echte huizen stonden er niet: daar hadden de veenarbeiders geen geld voor. Ze bouwden ‘plaggenhutten’: kleine, eenvoudige hutten gebouwd van stapels turf of veen, bedekt met graszoden of ‘plaggen’. In 1883 schilderde Vincent Van Gogh een plaggenhut, en de huidige inwoners van Stuifzand willen graag geloven dat het om een plaggenhut uit hun dorp gaat. Dat kan kloppen, want in september 1883 verbleef de kunstenaar een tijdje in Herberg De Sleutel in Stuifzand, waar ook wij vandaag voorbij wandelen. Het schattige huisje is geen herberg meer, maar we kunnen ons perfect inbeelden hoe Van Gogh hier ‘s morgens ontwaakte, uit het raam keek en zijn blik over de natte velden vol plaggenhutten liet glijden. 

Drentenaren pakken graag uit met het hoofdstuk ‘Vincent Van Gogh’ in de geschiedenis van hun streek, en met uitspraken als ‘de geboorte van een kunstenaar in het Drentse Veenland’. Dat Van Gogh enthousiast was over Drenthe, valt niet te betwisten. Er zijn niet alleen zes schilderijen en meerdere tekeningen bewaard gebleven uit die periode, ook een reeks brieven die hij schreef aan zijn jongere, geliefde broer Theo, die in Parijs woonde en werkte als kunsthandelaar. In die brieven beschrijft Vincent zijn bewondering voor het landschap, de kleuren van de lucht en van de heide. Hij voorzag zijn brieven vaak van tekeningen, of ‘krabbels’, zoals hij ze zelf noemde. Theo bewaarde zorgvuldig alle brieven van zijn broer, die vandaag tot de mooiste kunstenaarsbrieven gerekend worden. Naast lovende woorden over de Drentse natuur schrijft Vincent ook regelmatig over het zware boerenleven, de grote armoede en de vele zieke kinderen die hij onder de bevolking ziet. Het stemt hem somber, en we begrijpen waarom, als we kijken naar de grauwe lucht, en bedenken hoe hardwerkende arbeiders hier ooit urenlang stonden te zwoegen in het natte veen.

Een vlakte met kale bomen kan schitterend zijn in de zon, maar een grijze hemel doet alles troosteloos lijken. We stappen verder op de route ‘Nieuw Begin’, die we in Hoogeveen beginnen volgen zijn. Bruin-witte bordjes met het silhouet van Vincent Van Gogh leiden ons naar Kremboong. Een exotische naam voor een bos dat in 1888 aangelegd werd door een voormalige eigenaar van de suikerfabriek Kremboong op Java, een eiland dat lang tot de kolonie Nederlands-Indië behoorde. Een groot deel van het ooit grote bos moest in 1938 plaats maken voor landbouwgrond. In het kleine stukje dat bleef staan, mag vandaag de natuur helemaal haar zin doen. Het geeft het bos een ‘oerkarakter’, met veel felgroen mos en dode takken op de grond. Er leven vossen, reeën, tjiftjaffen en boompiepers - die zich niet laten zien - en in de zomer zou de kamperfoelie hier weelderig bloeien. Wat de folder van onze wandeling niet vermeld, is dat hier tijdens de Tweede Wereldoorlog een werkkamp voor joden gevestigd was. Kamp Kremboong bood in 1942 plaats aan ongeveer 240 joodse dwangarbeiders. De bewoners werden ingezet bij de ontginning van de heidevelden voor de Nederlandse Heidemaatschappij. In juli van dat jaar werden alle bewoners van kamp Kremboong overgebracht naar kamp Westerbork. Aan de Kerkweg in Tiendeveen, een gehucht niet ver van onze weg, staat sinds 2009 een monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van kamp Kremboong, één van de vele ‘vergeten werkkampen’ die nooit vergeten mogen worden.

Met verkleumde vingers sturen we naar het thuisfront dat we in Siberië zijn. We liegen niet: de streek waar we doorwandelen, staat op oude kaarten beschreven als Siberië. Vermoedelijk kreeg het gebied eeuwen geleden die naam omdat het zo afgelegen lag en verlaten was. Verdere gelijkenissen met het échte Siberië zijn moeilijk - of niet - te vinden. Het gehucht Siberië, dat nog geen honderd inwoners telt, bestaat vandaag nog steeds. Het zal er ongetwijfeld rustig wonen zijn, maar voor bezoekers zoals wij valt er weinig te beleven. We volgen de Pesserdijk die ons terug naar Hoogeveen zal brengen. Naast ons liggen kaarsrechte watergeulen of ‘wijken’, ooit gegraven voor de afwatering van het veen en de afvoer van turf per schip. ‘Mooi is het hier alles, waar men ook gaat’, schreef Vincent Van Gogh in één van de brieven aan zijn broer. Dat was vóór de komst van industrieterrein De Wieken, waar we dwars door wandelen. Vliegtuigbouwer GKN Fokker - een begrip in Nederland - investeerde hier miljoenen in een gigantisch technologiecentrum, waar geëxperimenteerd wordt met nieuwe materialen en technieken die de luchtvaart meer duurzaam kunnen maken. Twee eeuwen geleden zag Van Gogh hier vast geen ijzeren hekken, verkeersdrempels en geparkeerde opleggers staan. 

Onze wandeling zit erop, dus stappen we in Hoogeveen de auto in en rijden we van Siberië naar Nieuw Moscou. Vooral omdat dat grappig klinkt, want veel is er niet te zien. Nieuw Moscou is een buurtgemeenschap in Hoogeveen, op de grens van de provincie Drenthe met de provincie Overijssel. Net zoals Siberië kreeg het ooit die naam omdat het zo ver van de bewoonde wereld lag. Ook de Krimoorlog die Rusland van 1853 tot 1856 uitvocht met Europese grootmachten - een belangrijk conflict dat vandaag wat vergeten lijkt te zijn - was blijkbaar een bron van inspiratie. Veel gehuchten en buurtschappen in Nederland zijn in die tijd ‘Moscou’ of ‘De Krim’ gaan heten. Meestal ging het om afgelegen plekken, of - iets minder poëtisch - om plaatsen waarvan men vond dat er armoezaaiers of ruziemakers woonden. Ook hier, op nog geen tien kilometer van Nieuw Moscou, vinden we het dorp De Krim. De omgeving is hier nog meer verlaten dan Siberië. De velden en akkers, volledig vrij van boerderijen, lijken eindeloos. Met uitzondering van de auto’s op de weg waar we zelf over rijden, lijkt er geen levende ziel te bespeuren. We denken terug aan Vincent Van Gogh, die troost en rust vond in de natuur. Geen wonder dat hij zijn toevlucht zocht in dit stukje Nederland.

Wie echt even terug in de tijd wil in Drenthe, moet naar Orvelte. Dit dorp lijkt op Bokrijk, met als grootste verschil dat er echt mensen wonen in de eeuwenoude huisjes. ‘Hét oerdorp van Drenthe’, noemt Orvelte zich. We zijn hier beland na een tip van Hans, een inwoner van Hoogeveen die vanmorgen ons pad kruiste in - toeval of niet - de Pesserstraat. Het dorp ziet er nog net zo uit als in de negentiende eeuw, toen Vincent Van Gogh met zijn koffer uit Den Haag vertrok. De boerderijen en huizen hebben rieten daken, en er is een nostalgisch snoepwinkeltje, een dorpscafé waar je boerenpannenkoeken kan bestellen en oude ambachtshuizen zoals een smederij en klompenmakerij. Tijdens weekends en vakanties stromen de kasseistraatjes van Orvelte vol, maar op een druilerige winterdag als vandaag zijn er nauwelijks bezoekers. We zetten onze wandelschoenen in de koffer en maken ons klaar om weer zuidwaarts te rijden. Het stukje Drenthe dat we gezien hebben, lokt geen grote toeristenmassa. We begrijpen wel waarom: op het eerste gezicht is dit niet zo’n bijzondere plek. Maar wie wat beter kijkt en dieper wroet in het landschap, ziet een rijke geschiedenis, een ruige natuur en een wereldberoemde schilder die hier toch maar mooi zijn voetsporen in het veen gezet heeft.

1. Voor deze reportage volgden we Nieuw Begin, een wandeltocht van 12 km die start in Hoogeveen. De route neemt je mee langs locaties waar Vincent Van Gogh verbleef, schilderde en tekende. De route is volledig bewegwijzerd. Ze gaat deels over onverharde, drassige wegen en is daarom niet wielvriendelijk.

drenthe.nl 

2. Naar Siberië en weer terug is een gelijkaardige wandeling van 15 km door het stille Drentse landschap waar Van Gogh verliefd op werd. Startpunt is het station van Hoogeveen.

drenthe.nl 

3. Nationaal Park Dwingerderveld is het grootste aaneengesloten natte heidegebied van West-Europa. Door het gebied lopen tal van bewegwijzerde wandelroutes. Er zijn ook twee familiepaden voor mobiel beperkte bezoekers.

nationaalpark-dwingelderveld.nl

4. Twintig jaar geleden werden de vloeivelden van de voormalige aardappelmeelfabriek in De Krim opnieuw ingericht tot een uniek (vogel)reservaat. De route De Krim(p): vloeivelden’ neemt je 7 km mee door dit stukje nieuwe natuur.

landschapoverijssel.nl

• In 1883 woonde en werkte Vincent Van Gogh twee maanden in Veenoord/Nieuw-Amsterdam. In het Van Gogh Huis kan je zijn kamertje van toen bezoeken. 

vangogh-drenthe.nl

• Logement Hartsuiker was drie weken lang de uitvalsbasis van Vincent Van Gogh. Vandaag kan je hier zelf logeren. 

logementhartsuiker.nl

• Ook in Veenoord, Zweeloo en Nieuw-Amsterdam zijn wandelroutes uitgestippeld die de voetsporen van Vincent Van Gogh volgen. Net als bij ‘Nieuw Begin’ zijn aan de wandelroutes podwalks verbonden die je tijdens het wandelen kan beluisteren. Informatieborden langs de routes vertellen je meer over de tijd van Van Gogh in Drenthe.

drenthe.nl